Πώς θα ήταν εάν ο Εγγονόπουλος είχε Instagram το 2025;
Πώς θα ήταν εάν ο Εγγονόπουλος είχε Instagram το 2025;
Επαμεινώνδας Πέτρος Κριετσιώτης , Γεώργιος Ρούσσης , Ιωάννης Τζιάβαρας
Πώς θα ήταν αν ο Νίκος Εγγονόπουλος, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα, διαχειριζόταν προσωπικά έναν λογαριασμό στο Instagram το 2025; Με αυτό το ερώτημα ως αφετηρία, δημιουργήσαμε τον λογαριασμό με το όνομα «@n.eggοnopoulos», επιχειρώντας να γεφυρώσουμε την ποίηση και την εικαστικότητα του καλλιτέχνη με τα βιώματα και τις εκφραστικές φόρμες των Ελλήνων της νέας χιλιετίας. Επιλέξαμε το κοινωνικό δίκτυο «Instagram» καθώς αποτελεί μια δυναμική πλατφόρμα, η οποία προσφέρει πολλές διαφορετικές μορφές έκφρασης, συνδυάζοντας τόσο λόγο, όσο και οπτική μορφή. Για αυτό αποτελεί ένα κατάλληλο μέσο επικοινωνίας ενός τόσο πολυδιάστατου έργου. Η πρωτοβουλία αυτή δεν αποτελεί απλώς μια ψηφιακή άσκηση δημιουργικότητας, αλλά μια βαθιά ερευνητική και καλλιτεχνική προσέγγιση της παρουσίας και της ταυτότητας του δημιουργού στον σύγχρονο ψηφιακό κόσμο, ενώ παράλληλα περιλαμβάνει μια απόπειρα φιλολογικής ανάλυσης. Άλλωστε, η συγκεκριμένη ερευνητική εργασία δημιουργήθηκε στα πλαίσια της ημερίδας «Αρχείο Εγγονόπουλου – Η Ψηφιακή Αρχειοθέτηση ως Μέσο Διάσωσης, Έμπνευσης και Διάδοσης του Πολιτιστικού Αποτυπώματος» η οποία μας έδωσε την ερευνητική «ελευθερία» να επιλέξουμε ένα σύγχρονο και πρωτότυπο θέμα.
Τρόπος Εργασίας
Η εργασία στηρίχθηκε σε τέσσερα βασικά βήματα: Το πρώτο ήταν η αρχειακή έρευνα, η οποία περιλάμβανε τη συλλογή ποιημάτων, πινάκων, χειρογράφων και επιστολών του Εγγονόπουλου από την αρχειακή συλλογή της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών (ΑΣΚΤ). Η μελέτη αυτού του πλούσιου υλικού μάς βοήθησε να κατανοήσουμε την πολυεπίπεδη προσωπικότητα του καλλιτέχνη, που κινείται ανάμεσα στην ποίηση και τη ζωγραφική, με αναφορές τόσο στον ελληνικό πολιτισμό όσο και στις διεθνείς καλλιτεχνικές τάσεις. Επιπλέον, αξίζει να αναφερθεί πως η έκθεση σε τόσο ποικιλόμορφο αρχειακό υλικό που περιλαμβάνει ακόμα και προσωπική αλληλογραφία και φωτογραφίες από την παιδική και ενήλικη ζωή του καλλιτέχνη συνέβαλε καθοριστικά στην κατανόηση της προσωπικότητας του Εγγονόπουλου, δίνοντάς μας την ευκαιρία να τον γνωρίσουμε σε πραγματικό βάθος. Άλλωστε, πώς αλλιώς θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε επιτυχώς τον προσωπικό του λογαριασμό στο Instagram χωρίς να τον «γνωρίσουμε πραγματικά»;
Το δεύτερο βήμα αφορούσε τον συνδυασμό εικαστικού και γραπτού λόγου. Εδώ επιχειρήσαμε την αντιστοίχιση αποσπασμάτων από την ποίηση, την αλληλογραφία, τις διαλέξεις ακόμα και από αδημοσίευτα χειρόγραφα του Εγγονόπουλου με συγκεκριμένα έργα ζωγραφικής του. Ο στόχος ήταν να δημιουργηθούν αναρτήσεις (δημοσιεύσεις) που δεν λειτουργούν απλώς ως αναπαραγωγές των έργων, αλλά ως νέα, σύνθετα καλλιτεχνικά προϊόντα. Μέσα από τον συνδυασμό λόγου και εικόνας, προέκυψαν μορφές που απευθύνονται στον σημερινό θεατή/αναγνώστη, ακολουθώντας έναν σύγχρονο τρόπο καλλιτεχνικής έκφρασης, αλλά παραμένοντας πιστές στο πνεύμα του καλλιτέχνη.
Το τρίτο βήμα ήταν η ποίηση με τη βοήθεια της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ). Δημιουργήσαμε ένα νέο ποιητικό κείμενο, βασισμένο σε πίνακα του Εγγονόπουλου, αξιοποιώντας εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης. Η διαδικασία αυτή μας επέτρεψε να εξετάσουμε τα όρια μίμησης και αυθεντικότητας μέσα στο ψηφιακό περιβάλλον. Κατά πόσο μπορεί ένα σύστημα ΤΝ να ιδιοποιηθεί την φωνή ενός ποιητή; Πώς αλλάζει η πρόσληψη της ποίησης όταν συνδέεται άμεσα με την εικόνα και την τεχνολογία; Αυτά τα ερωτήματα αποτέλεσαν οδηγό στην αναζήτησή μας.
Τέλος, το τέταρτο βήμα ήταν η δημιουργία του ίδιου του λογαριασμού στο Instagram. Ειδικότερα, οργανώθηκε το περιεχόμενο σε διάφορες μορφές: απλές αναρτήσεις (posts), αναρτήσεις «καρουζέλ» (carousel posts), stories, και highlights. Κάθε μορφή επιλέχθηκε με βάση τον τύπο του περιεχομένου και το είδος της επικοινωνίας που επιδιώξαμε. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στην προσαρμογή του έργου του Εγγονόπουλου στα δεδομένα της σύγχρονης ψηφιακής κουλτούρας. Δηλαδή, πώς μπορεί να παρουσιαστεί ένα ποίημα σε post, διατηρώντας ανέπαφη την ποιητική ροή του καλλιτέχνη; Πώς αναδεικνύεται η ειρωνεία και ο υπερρεαλισμός μέσα από τις φωτογραφίες και τις λεζάντες; Επιπλέον, αξιοσημείωτη αναφορά αποτελεί η έμφαση που δώσαμε στην τήρηση δεοντολογίας κατά την διαδικασία δημιουργίας του λογαριασμού, όπως την επιλογή να παραμείνει κλειστός, χωρίς δηλαδή να είναι εφικτό να δει κάποιος τρίτος χρήστης το περιεχόμενό του, πάντα με σεβασμό προς το νομικό πλαίσιο που περιβάλλει το αρχείο του καλλιτέχνη στην ΑΣΚΤ αλλά και με εκτίμηση προς την προσφορά του Νίκου Εγγονόπουλου.
Οι Δημοσιεύσεις
Όλοι οι πίνακες που χρησιμοποιήθηκαν στον λογαριασμό αντλήθηκαν από τον διαδικτυακό ιστότοπο του ερευνητικού κέντρου πιστοποίησης, συντήρησης και αποκατάστασης έργων τέχνης «Νικίας». (http://www.nikias.gr/view_artist_additional.php?prod_id=724&mode=paintings)
Εικόνα Προφίλ
Για εικόνα προφίλ δεν χρησιμοποιήσαμε την κλασσική, ασπρόμαυρη φωτογραφία του Εγγονόπουλου που συναντάμε σε άρθρα και στα βιβλία του, αλλά τον πίνακα «Αυτοπροσωπογραφία» (1935). Η επιλογή αυτή έγκειται στην άτυπη καθιέρωση της πλατφόρμας του Instagram ως ένα μέσο διαμοιρασμού της τέχνης, αλληλεπίδρασης με το κοινό και σύνδεσης της καλλιτεχνικής κοινότητας (Tunnikmah, 2024), γεγονός που επιτρέπει σε έναν καλλιτέχνη να ξεφύγει από τα στενά όρια του «προσωπικού λογαριασμού» - που θα συνοδευόταν, κατά πάσα πιθανότητα, με φωτογραφία προφίλ.
Posts
Ως πρώτη μας δημοσίευση επιλέξαμε τον πίνακα «Ιεροτελεστία της άνοιξης» (1981) συνοδευόμενο από το παρακάτω απόσπασμα του ποιήματος «Τα γκώλ-πόστ»:
στὰ γκώλ-πόστ
παιδιά
στὰ γκώλ-πόστ!
[...]
ἄγρυπνοι
[...]
μην αρχινίσουνε να πέφτουνε
τα τέρματα
βροχή
και
ἡττηθοῦμε.
(Εγγονόπουλος, Στην κοιλάδα με τους ροδώνες: είκοσι έγχρωμους πίνακες και ένα σχέδιο)
Βασική επιδίωξη πίσω από το συγκεκριμένο post, ήταν η πηγαία προσέγγιση των σουρεαλιστικών συμβολικών μοτίβων, με το ύφος του Εγγονόπουλου, μέσα από τη δημιουργική πρωτοβουλία μιας ομάδας φοιτητών εν έτει 2025. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας για σουρεαλιστική σύνθεση, δημιουργήσαμε την εξής λεζάντα την οποία αποδώσαμε ως εξής στην ημερίδα:
«Πέρα από την οπτική ομοιότητα που έχουν τα «δόρατα» που περιβάλλουν την φερόμενη ως άνοιξη γυναίκα με τα δοκάρια του ποδοσφαιρικού τέρματος, υπάρχει και ένας αφηρημένος αλλά καθιερωμένος συσχετισμός του ερχομού της άνοιξης με την έννοια της νίκης επί του σκότους σε πλαίσιο κυκλικής μάχης, νόημα και χριστιανικό και ελληνικό και άμεσα σχετιζόμενο με το αφηρημένο μεσογειακό ποιόν του Εγγονόπουλου. Τρόπω τινά, και το ίδιο το ποδόσφαιρο είναι μία ιεροτελεστία όπως και ο λανθάνοντας πολεμικός αγώνας που υπάρχει και στα δύο έργα υπέρ απειλούμενων αξιών, κάλεσμα στο οποίο αποτελούν αμφότερα. Είτε από το ποιητικό υποκείμενο προς τον αναγνώστη, είτε από την «άνοιξη» προς τα παλικάρια.»
Η συγκεκριμένη λεζάντα δεν υπάρχει στο Instagram, γιατί κρίνουμε ότι ο καλλιτέχνης δε θα εξηγούσε τους συσχετισμούς του, όπως και είθισται στο σουρεαλισμό. Μεθοδολογικά, η άνωθεν ανάλυση αποσκοπεί μονάχα στο να προσεγγιστεί η συλλογιστική διαδικασία της υπερρεαλιστικής καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Στη συνέχεια, συναντάμε το πρώτο carousel post, δηλαδή την δυνατότητα που μας δίνει η πλατφόρμα για ανάρτηση περισσότερων από μία φωτογραφιών στην ίδια δημοσίευση (Instagram, n.d.), όπου στα αριστερά βλέπουμε το αρχικό σκίτσο του πίνακα «Το αεροδρόμιο» (1959) και στα δεξιά την ολοκληρωμένη του μορφή. Ως περιγραφή χρησιμοποιήσαμε μία από τις διαλέξεις του με τίτλο «Ἡ ζωγραφικὴ καὶ τὸ ἐλέυθερον σχέδιον»:
Τὸ σχέδιον γίνεται ἐκ τοῦ φυσικοῦ, δηλαδὴ ἀπὸ γυμνοῦ σώματος ἀνδρὸς ἢ γυναικός. Εἰς τὸ ἀνθρώπινον σῶμα ὁ μέλλων ἀρχιτέκτων θὰ σπουδάση τὴν ἁρμονίαν τῶν γραμμῶν, τῶν σχημάτων καὶ τῶν τόνων. Ἀπὸ τὴν μελέτην τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος θὰ ἐκκινήση διά την ὅσον τὸ δυνατὸν πλησιεστέραν κατανόησιν τῆς ἁρμονίας τοῦ σύμπαντος. Ἄλλωστε, τὸν ἄνθρωπον πρόκειται νὰ στεγάση καὶ ὁ ἄνθρωπος, πάλιν, θὰ εἶναι ἡ κλῖμαξ ἐπὶ τῆς ὁποίας ὁ ἀρχιτέκτων, καὶ δὴ ὁ Ἕλλην ἀρχιτέκτων, θέλει βασίσει τὸ κάθε του δημιούργημα. Ἡ μελέτη της ρωπογραφίας συμπληροῖ τὴν μελέτην τοῦ γυμνοῦ.
Ἡ σπουδὴ τοῦ Χρώματος ἀκολουθεῖ τὴν σπουδὴν τοῦ Σχεδίου. Ὁ μαθητὴς θὰ γνωρίση τὰς ἰδιότητας τῶν χρωμάτων καὶ τοὺς νόμους ποὺ διέπουν τὰ χρώματα εἰς τὴν φύσιν καὶ εἰς τὰς Καλὰς Τέχνας.
Η επιλογή αυτή έγκειται στο γεγονός πως υπάρχουν σχεδόν όλα τα έργα του Εγγονόπουλου στο διαδίκτυο, με πολλά από αυτά να έχουν και πιο πρώιμες μορφές σε μορφή σκίτσου ή ασπρόμαυρα. Επομένως, ο ίδιος ίσως παρουσίαζε κάθε λογής και μορφής έργο του, συνοδεύοντάς το με τις απόψεις και τις γνώσεις του για την τέχνη. Με λίγα λόγια, όπως τις μετέδιδε στο Πολυτεχνείο, ακριβώς το ίδιο θα έκανε και στον αχανή κόσμο του διαδικτύου.
Έπειτα, βλέπουμε τον πίνακα «Οι δύο αδερφοί: Ύπνος και Θάνατος» (1963) συνοδευόμενο από απόσπασμα του ποιήματος «Οἱ φωνές»:
Οἱ φωνές
δονοῦν
πρῶτα
ἀχνά
κι ὕστερα
βροντότερα
καὶ γρήγορα
μὲς στὸ σοκάκι
κι ἀποκαλύπτουν
ξάφνου τὰ αἰώνια
μυστικά
(Εγγονόπουλος, Η επιστροφή των πουλιών: Ποιήματα, 1946)
Θεωρήσαμε ότι ο Εγγονόπουλος, όντας μια δυναμική προσωπικότητα με έμφυτο το στοιχείο του υπερρεαλισμού, θα ήθελε να αποδώσει φόρο τιμής στα θύματα της τραγωδίας των Τεμπών, σχολιάζοντας με αυτό τον τρόπο ένα ζήτημα που κλονίζει το κοινωνικό γίγνεσθαι. Ωστόσο, η δημοσίευση αυτή θα γινόταν στα πλαίσια αμιγώς καλλιτεχνικής έκφρασης και όχι με ιδιοτελή πολιτικά ή ακτιβιστικά κίνητρα. Η επιλογή της συγκεκριμένης δημοσίευσης στηρίχθηκε στην εις βάθος μελέτη του έργου του καλλιτέχνη, κυρίως μέσα από το Αρχείο της ΑΣΚΤ, η οποία μας οδήγησε στο συμπέρασμα πως ο ίδιος αντλούσε έμπνευση από την επικαιρότητα της εποχής όπως τα έργα του που πηγάζουν από την Γερμανική Κατοχή και τον Ελληνικό Εμφύλιο.
Στο δεύτερο carousel post χρησιμοποιήσαμε τον πίνακα «Ορφεύς, Ερμής και Ευρυδίκη» (1949). Ωστόσο, το αρχείο από το οποίο εμπνευστήκαμε αυτή την δημοσίευση ονόμαζε τον εν λόγω πίνακα «Ορφεύς» και για αυτό χρησιμοποιήσαμε αυτό το όνομα, συνοδεύοντάς τον με το ομώνυμο ποίημα:
τὸν Ὀρφέα ποτέ - μὰ ποτέ - τίποτα δὲν τὸν ἐπαρηγόρησε
γιὰ τὴν διπλήν ἀπώλεια
τῆς Εὐριδίκης :
ἄλλοτε - γιὰ λίγο - ἔλεγε κἂνὰ τραγούδι μὲσ’ στὸ μαράζι του
ἄλλοτε - γιὰ λίγο πάλε -
τὰ χρώματα
τὸν γοητεύανε
μὲ τὶς ἄπειρες ποικιλίες τους
καὶ τοὺς συμπτωματικούς
λογῆς λογῆς συνδυασμούς τους
μιὰ φορά - κατά τοῦ ἠλιου
τὸ βασίλεμα -
πρόσεξε μὲσ΄ στὸ γαλάζιο τ’ οὐρανοῦ
γοητευτικὲς ἀράδες
σύννεφα
-γι’ αὐτὰ ποὺ στὸ Καβούρι κάποτε ἐνας χωροφύυλακας
σὰ μεταμεληθείς ἐκραύγασε:
"Ἰδού τα σύννεφα του Ἐγγονόπουλου!"
ἀλλά αὐτά - πραγματικά -
δὲν εἴσανε τα σύννεφα του Ἐγγονόπουλου
εἴταν μαχαίρια
λεπίδες
ἀκονισμένες κάμες καὶ χατζάρια
ποὺ πάνω στὶς γαλάζιες τοὺς ἐσθῆτες
ἐκρατάγανε
οἱ σκληρότατες τῆς Θράκης οἱ παρθένες
κι αὐτὰ κραδαίνοντας
οἱ σκληρὲς παρθένες στ’ ἄπονα τὰ χέρια τους
μ’ αὐτά - λέω - πέσανε πάνω του:
τὸν κατακρεουργήσανε
τὸν κομμάτιασαν
τὸν Ὀρφέα
(Εγγονόπουλος, ΤΡΙΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ & ΕΝΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ, 1975)
Ο συνδυασμός αυτός προέκυψε από το Αρχείο, από όπου και αντλήσαμε τον πίνακα και το ποίημα, με τίτλο «Τρία ποιήματα & ένας πίνακας» ανάτυπο του περιοδικού «Σπείρα». Είναι σαφής η σύνδεση του πίνακα με το ποίημα, γεγονός που καθιστά την δημοσίευση αυτή αρκετά κατανοητή.
Έπειτα, βλέπουμε το έργο «Οδυσσεύς και Καλυψώ» (1956) που δημιουργήθηκε χρησιμοποιώντας αυγοτέμπερα σε ξύλο, μια πρακτική που χρησιμοποίησε ο ποιητής κυρίως σε εικονογραφίες, ενώ για περιγραφή επιλέξαμε απόσπασμα από το ποίημα «Ύμνος δοξαστικός για τις γυναίκες π’ αγαπούμε»:
εἶν’ οἱ γυναῖκες π’ ἀγαποῦμε κύκνοι
τὰ πάρκα τους
ζοῦν μόνο μέσα στὴν καρδιά μας
εἶν’ τὰ φτερά τους
τὰ φτερά ἀγγέλων
(Σουλογιάννη, 2022)
Παρατηρήσαμε πως το έργο του Εγγονόπουλου, τόσο το συγγραφικό όσο και το εικαστικό, διαπερνάται από έναν ερωτισμό. Αυτό το στοιχείο φαίνεται να αποτελεί καίριο χαρακτηριστικό του καλλιτέχνη αλλά και ανθρώπου Εγγονόπουλου, γεγονός που διαπιστώσαμε από τα γράμματά του στην γυναίκα του, Λένα.
Το τελευταίο carousel post αποτελεί το πιο ιδιόμορφο, χρησιμοποιώντας τον πίνακα «Ο ναύτης» (1948) και το παρακάτω ποίημα με τίτλο «Ο ναύτης που επέζησε του χρόνου»:
κάθισε ἀκίνητος
σὲ μία καρέκλα γαλάζια
με τὰ δάχτυλα βυθισμένα σὲ πούρα Κούβας
καὶ μιὰ ἐρυθρὴ σειρήνα νὰ του τραγουδᾷ ἀργὰ
ἀπὸ τὴ δόξα τῆς βυθισμένης Ἀτλαντίδας.
στὸ τραπέζι —
ἕνα ποτήρι νερό,
ἕνας καφὲς
κι ἕνα ἀόρατο μαντίλι
ποὺ κρύβει τὰ μυστικὰ τοῦ κόσμου
τὸ πρόσωπό του δὲν ἔχει παρελθόν.
μόνο σκιὲς ἀπὸ καλοκαίρια
καὶ ἀναμνήσεις ἀπὸ νησιά ποὺ δὲν ὑπῆρξαν ποτέ..
δὲν εἶναι ὁδοιπόρος·
δὲν εἶναι ποιητὴς.
εἶναι ἕνα βλέμμα ἀκίνητο
στὴν πρόσοψη ἐνὸς σπιτιοῦ
ποὺ περιμένει νὰ ἀναστηθεῖ
ἡ ἀγάπη.
καὶ ὅταν φυσᾷ ἀπὸ τὴ δύση
ἡ πόρτα δὲν κλείνει.
μόνο ἡ σιγή μεγαλώνει
καὶ γίνεται θάλασσα.
Παρατηρείτε κάτι περίεργο; Η εν λόγω εργασία παρουσιάστηκε στην ημερίδα «Αρχείο Εγγονόπουλου – Η Ψηφιακή Αρχειοθέτηση ως Μέσο Διάσωσης, Έμπνευσης και Διάδοσης του Πολιτιστικού Αποτυπώματος» και η πλειονότητα του κοινού δεν αντιλήφθηκε κάτι ασυνήθιστο. Ωστόσο, το συγκεκριμένο ποίημα είναι προϊόν του εργαλείου Τεχνητής Νοημοσύνης «Chat GPT», και όχι δημιούργημα του ίδιου του καλλιτέχνη. Η λογική πίσω από την δημιουργία μιας τέτοιας δημοσίευσης βασίζεται στο ζήτημα της ηθικής χρήσης της ΤΝ, αλλά και της υπαρξιακής και δεοντολογικής συζήτησης που προκύπτει και θα αφορούσε τον καλλιτέχνη άμεσα.
Η υπερρεαλιστική σκέψη λεξικοποιείται από την ΤΝ με ευκολία, περιορίζοντας τον ανθρώπινο καλλιτεχνικό παράγοντα και αποτελώντας απειλή για τον καλλιτεχνικό κόσμο. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου του Βερμόντ ανάμεσα σε 516 καλλιτέχνες ή άτομα που εργάζονται σε καλλιτεχνικά επαγγέλματα, το 61,87% πιστεύει πως οι τεχνολογίες ΤΝ αποτελούν απειλή για την τέχνη (J. Lovato, 2024). Μέσω της επαφής με το αρχείο, κάναμε την εικασία ότι ο καλλιτέχνης θα είχε τη διάθεση να πειραματιστεί με το κοινό χρησιμοποιώντας ένα ποίημα - δημιούργημα του Chat GPT και παρουσιάζοντάς το ως δικό του, δοκιμάζοντας τα όρια της εγρήγορσης μας απέναντι στην λογοκλοπή.
Πώς δημιουργήσαμε το εν λόγω ποίημα; Εισήγαμε στο Chat GPT την εξής εντολή:
«Ο επισυναπτόμενος πίνακας ονομάζεται "Ο ΝΑΥΤΗΣ" και είναι του καλλιτέχνη Νίκου Εγγονόπουλου, ο οποίος ήταν και ποιητής. Θέλω να μου γράψεις ένα ποίημα που να μπορεί να συνδεθεί με τον συγκεκριμένο πίνακα. Το ποίημα πρέπει να γραφτεί με τον ποιητικό τρόπο και ύφος του Εγγονόπουλου»
Στόχος μας ήταν να αναδείξουμε το ζήτημα με τρόπο που θα τιμούσε τον χαρακτήρα του, όπως τον μελετήσαμε στις επιστολές του και τις διαλέξεις του. Άξιο αναφοράς αποτελεί το γεγονός πως το καταρτισμένο κοινό, κατανόησε και ανέδειξε τη παρεκκλίνουσα φύση του ποιήματος, ενώ το μη καταρτισμένο κοινό δεν έδειξε να την εντοπίζει.
Στην συνέχεια, βλέπουμε έναν από τους γνωστότερους πίνακες του καλλιτέχνη «Ποιητής και μούσα» (1939) τον οποίο συνοδεύσαμε με το παρακάτω απόσπασμα του ποιήματος «Σοννέτο μάλλον απαισιόδοξο»:
νὰ ἐλπίζης - νὰ ἐλπίζης πάντα - πῶς ἀνάμεσα εἰς τούς
ἀνθρώπους
ποὺ τοὺς ρημάζει ἡ τρομερὴ «εὐκολία» -
θὰ συναντήσης ἁπαλὲς ψυχὲς μὲ τρόπους
ποὺ τοὺς διέπει καλοσύνη - πόθος εὐγένειας - ἠρεμία
(Εγγονόπουλος, ΣΟΝΝΕΤΟ ΜΑΛΛΟΝ ΑΠΑΙΣΙΟΔΟΞΟ, n.d.)
Ο συνδυασμός της έννοιας της ελπίδας με την οπτική απεικόνιση της μούσας στον πίνακα, δομήθηκε στο πλαίσιο της δημιουργικής ελευθερίας που μας παρείχε η φύση της εν λόγω εργασίας και της προσπάθειας μας να αποτυπώσουμε τον τρόπο σκέψης του Εγγονόπουλου. Συνδέουμε την έμπνευση που δωρίζει η μούσα, με το σημασιολογικό φορτίο που την περιβάλλει ως αρχαία θεά των τεχνών, σε μορφή βιολιού στην αλλόκοτη δίχως άκρα μορφή που της δίνει ο καλλιτέχνης, με την ελπίδα που προωθεί το ποίημα. Συγκεκριμένα, η ελπίδα γνωριμίας με απαλές ψυχές και η γενναιοδωρία της μούσας, εντός του συναισθηματικού κόσμου του ατόμου, παραλληλίζονται με έναν αφηρημένο και αμιγώς υπερρεαλιστικό τρόπο. Άλλωστε, «Ο σουρεαλισμός βασίζεται στην πίστη στην ανώτερη πραγματικότητα ορισμένων μορφών που προηγουμένως είχαν παραμεληθεί, στην παντοδυναμία του ονείρου, και στο ανιδιοτελές παιχνίδι της σκέψης.» (Breton, 1969). Επομένως, κατά την γνώμη μας, ο Εγγονόπουλος ως παραδοσιακός υπερρεαλιστής θα συνδύαζε το παραπάνω ποίημα με τον εν λόγω πίνακα σχεδόν «φυσικά».
Συνεχίζουμε με ακόμα έναν πίνακα του 1939 με τίτλο «Σύνθεσις (από την Επανάσταση)» τον οποίο συνοδεύσαμε με ένα απόσπασμα από το χειρόγραφο του Νίκου Εγγονόπουλου με τίτλο «Οι αδιάφθοροι» το οποίο είχαμε την δυνατότητα να θαυμάσουμε ιδίοις όμμασι στο Αρχείο του Εγγονόπουλου στην ΑΣΚΤ:
Ἡ ἐλευθερία εἶναι τόσο ἀπαραίτητη στὸν ἄνθρωπο, γιὰ νὰ ζήση, ὅσο κι ὁ ἀέρας, ἡ ἀνάσα, ὅσο καὶ τὸ ψωμί. Τὸν πίνακα ἄρχισα ὅταν ἡ ἀπειλὴ στὴν ὕψιστη ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια εἶχε λάβει σάρκα καὶ ὀστᾶ
[...]
Στὰ ἔργα μου πάντα ἀπόφυγα τὸ περιστασιακό. Ὅμως γιὰ τὴν Ἐλευθερία τίποτα δὲν εἶναι περιστασιακό. Τὰ ζητήματα της, ἀπώλεια, ἐπανάκτηση, εἶναι ἄμεσης καὶ αἰώνιας ἐπικαιρότητας. Ἡ Ἐλευθερία στὴ ζωή, στὴν τέχνη, στὸ στοχασμό.
Ο Εγγονόπουλος ήταν ένας καλλιτέχνης που λόγιζε την ελευθερία ως ένα ύψιστο ιδεώδες. Το γεγονός αυτό γίνεται φανερό τόσο από τα γραπτά του (το παραπάνω χειρόγραφο, το ποίημα «Μπολιβάρ» κ.α.) όσο και από την τέχνη του που είναι αισθητά πιο «απελευθερωμένη» συγκριτικά με τα δεδομένα της εποχής λόγω της υπερρεαλιστικής σκέψης που την συνοδεύει.
Η τελευταία δημοσίευση συνδύαζε τον πίνακα «Ο ακονιστής» (1972) με απόσπασμα από το ποίημα «Τραμ και Ακρόπολις»:
τί θλίψη θὰ ἤτανε —Θέ μου—
τί θλίψη
ἂν δὲ μὲ παρηγοροῦσε τὴν καρδιά
ἡ ἐλπίδα τῶν μαρμάρων
κι’ ἡ προσδοκία μιᾶς λαμπρῆς ἀχτίδας
ποὺ θὰ δώση νέα ζωή
στὰ ὑπέροχα ἐρείπια
(Εγγονόπουλος, ΜΗΝ ΟΜΙΛΕΙΤΕ ΕΙΣ ΤΟΝ ΟΔΗΓΟΝ · ΤΑ ΚΛΕΙΔΟΚΥΜΒΑΛΑ ΤΗΣ ΣΙΩΠΗΣ, 1966)
Η παραπάνω επιλογή στηρίχτηκε, αρχικά, στην όψη της Ακρόπολης που προσφέρει ο συγκεκριμένος πίνακας σε συνδυασμό με την πράξη του ακονίσματος. Σε μια προσπάθεια να σκεφτούμε όπως ο σουρεαλιστής καλλιτέχνης, θεωρήσαμε την πράξη αυτή ως μια «προσδοκία μιᾶς λαμπρῆς ἀχτίδας/ ποὺ θὰ δώση νέα ζωή/ στὰ ὑπέροχα ἐρείπια».
Σε ένα δεύτερο επίπεδο, θεωρήσαμε ότι ο δημιουργός- ακονιστής ενσαρκώνει την αναφερόμενη στο ποίημα ελπίδα των μαρμάρων, ενδεχομένως και το σπαθί δύναται να λειτουργήσει συμβολικά ως η λεγόμενη νέα ζωή των ερειπίων. Στη συνέχεια, το Τραμ αποτελεί ένα εμβληματικό μέσο μεταφοράς των Αθηναίων στις καθημερινές τους εργασίες, με την ιστορία του να ξεκινά από το 1882 (Σαν Σήμερα, n.d.) , γεγονός που το καθιστά ένα ιστορικό αλλά και «δεδομένο» στοιχείο της πόλης. Με τον ίδιο τρόπο, ο ακονιστής στον ομώνυμο πίνακα, κάνει την καθημερινή του εργασία έχοντας γυρισμένη την πλάτη του στην Ακρόπολη, το σημαντικότερο ιστορικό στοιχείο της Αθήνας, ακριβώς επειδή είναι «δεδομένο» χαρακτηριστικό της πρωτεύουσας.
Highlights
Τα πρώτα highlights που δημοσιεύσαμε είχαν τίτλο «Θέατρον» και αφορούσαν δημιουργίες του Εγγονόπουλου σχετικές με το θέατρο. Τι είναι όμως τα highlights;
Το Instagram δίνει την δυνατότητα στους χρήστες του να δημοσιεύουν stories, δηλαδή τις καθημερινές τους στιγμές και να τις μοιραστούν για βραχυχρόνιο διάστημα (24 ώρες). Έπειτα, δίνεται η επιλογή αποθήκευσης των stories μακροχρόνια σε μια ξεχωριστή περιοχή του προφίλ που ονομάζεται «highlights» (Instagram, n.d.).
Όπως είναι εμφανές παραπάνω, ο καλλιτέχνης είχε ασχοληθεί με διάφορες εικαστικές πτυχές του θεάτρου. Πιο συγκεκριμένα, διακρίνουμε σκηνικά, αφίσες αλλά και πολλές ενδυμασίες. Η τεχνοτροπία σε πολλά από αυτά τα δημιουργήματα αφενός ακολουθεί τα συνήθη μοτίβα του καλλιτέχνη, δηλαδή ψηλούς ανθρώπους, απουσία χαρακτηριστικών στο πρόσωπο και νεοκλασική αρχιτεκτονική. Αφετέρου, σε μερικά από τα έργα του έχει συμπεριλάβει τόσο χαρακτηριστικά προσώπου όσο και πιο μοντέρνα αισθητική.
Τα δεύτερα highlights που δημιουργήσαμε έχουν τον τίτλο «Τύπος τοῦ χθές» και δεν είναι κάτι διαφορετικό από το προφανές. Στο αρχείο του Εγγονόπουλου στην ΑΣΚΤ συναντήσαμε κάποια αποκόμματα από εφημερίδες που κατείχε ο ίδιος ο καλλιτέχνης στο προσωπικό του αρχείο. Τα αποκόμματα αυτά αποτελούσαν, ουσιαστικά, αναφορές στον ίδιο σχετικές με την ποίησή του, τους πίνακες του, την συμβολή του στον κόσμο του θεάτρου και της υπερρεαλιστικής του τέχνης αλλά και άρθρα που είχε συντάξει ο ίδιος. Επομένως, αυτά τα δημοσιεύματα είχαν μεγάλη σημασία για τον καλλιτέχνη και κρίναμε πολύ πιθανό να ήθελε να τα μοιραστεί με τον κόσμο, ως κομμάτια του αποτυπώματός του στο ελληνικό καλλιτεχνικό – και όχι μόνο – περιβάλλον.
Συμπεράσματα
Η παρούσα εργασία, μπροστά στο πρωτότυπο ερώτημα «πώς θα ήταν αν ο Νίκος Εγγονόπουλος είχε Instagram το 2025;», ανέδειξε τη δυναμική ενός, μέχρι πρότινος, αδημοσίευτου αρχειακού υλικού ως πηγή έμπνευσης, καλλιτεχνικής διερεύνησης και κριτικής σκέψης. Η εμπειρική επαφή με το Αρχείο της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, και ειδικά με προσωπικά τεκμήρια του καλλιτέχνη όπως επιστολές, φωτογραφίες και χειρόγραφα, μας επέτρεψε να προσεγγίσουμε όχι μόνο το έργο αλλά και τον ψυχισμό και τις πιθανές στάσεις ζωής του Εγγονόπουλου. Η πρόσβαση στο αρχείο μας επέτρεψε να διατυπώσουμε τεκμηριωμένα εικασίες για τους προβληματισμούς που θα τον απασχολούσαν εάν ζούσε σήμερα, την στάση που θα διατηρούσε απέναντι στα social media και τους τρόπους έκφρασης που θα επέλεγε. Πιο συγκεκριμένα, δεν θα δημοσίευε κανένα reel, και θα επέλεγε τον συνδυασμό εικόνας και κειμένου τόσο συστηματικά όσο και συνειδητά.
Η ερευνητική μέθοδος βασίστηκε σε μια πολυεπίπεδη προσέγγιση: συνδυασμός λόγου και εικόνας, αξιοποίηση τεχνητής νοημοσύνης, και δημιουργική αναπαράσταση στο πλαίσιο των δυνατοτήτων του Instagram. Η δομή του λογαριασμού και η επιμέλεια των αναρτήσεων δεν αποτέλεσαν απλώς αισθητική επιλογή, αλλά συνειδητή πράξη πολιτιστικής ερμηνείας και απόδοσης τιμής σε έναν δημιουργό που αντιπροσωπεύει τον ελληνικό υπερρεαλισμό μιας εποχής με διαφορετικά χαρακτηριστικά όσον αφορά την κοινωνική διασύνδεση των ανθρώπων. Η χρήση τεχνητής νοημοσύνης, ιδίως με τη δημιουργία ενός ποιήματος από το ChatGPT που παρουσιάστηκε ως αυθεντικό, δημιούργησε ένα πείραμα «κριτικής ετοιμότητας»: τέθηκε, ουσιαστικά, το ζήτημα διατήρησης της αυθεντικότητάς του καλλιτεχνικού ύφους, ειδικά σε μία εποχή όπου οι λεπτές γραμμές μεταξύ ανθρώπινης δημιουργίας και τεχνητής νοημοσύνης είναι πιο δυσδιάκριτες από ποτέ.
Η εργασία συνέβαλε στον σύγχρονο διάλογο για τη δεοντολογία και τη νομική προστασία της πνευματικής δημιουργίας, θέτοντας το αρχείο όχι ως στατικό αποθετήριο, αλλά ως ζωντανό εργαλείο κατανόησης και σχολιασμού του παρόντος. Η επίκληση στην πολιτιστική κληρονομιά αναδεικνύεται ως ουσιαστικός γνώμονας ηθικής, ενισχύοντας τη θέση της τέχνης και της μνήμης ως θεμέλια για την αναμέτρηση με τα νέα εργαλεία και τις προκλήσεις της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης. Μέσα από αυτή την προσέγγιση, η εργασία υπερβαίνει το καλλιτεχνικό πείραμα και διαμορφώνεται ως μια συμβολή στην ευρύτερη συζήτηση για την πολιτιστική ταυτότητα και τη διαχείριση της στο σύγχρονο ψηφιακό περιβάλλον.
Βιβλιογραφία
Breton, A. (1969). Manifestoes of surrealism. (H. R. Richard Seaver, Μεταφρ.) Ανν Άρμπορ: University of Michigan Press. Ανάκτηση από https://monoskop.org/images/2/2f/Breton_Andre_Manifestoes_of_Surrealism.pdf#page=6
Instagram. (n.d.). Instagram stories. Ανάκτηση από Instagram: https://about.instagram.com/features/stories
Instagram. (n.d.). Share a post with multiple photos or videos on Instagram. Ανάκτηση από Instagram: https://help.instagram.com/269314186824048
J. Lovato, J. Z. (2024). Foregrounding Artist Opinions: A Survey Study on Transparency, Ownership, and Fairness in AI Generative Art. Βερμόντ: arXiv. Ανάκτηση από https://arxiv.org/html/2401.15497v4
Tunnikmah, N. (2024, Δεκέμβριος). A Critical Literature Review of Mediatization of Art on Instagram. International Journal of Creative and Arts Studies , σσ. 95-108.
Εγγονόπουλος, Ν. (1946). Η επιστροφή των πουλιών: Ποιήματα. Αθήνα : Ίκαρος.
Εγγονόπουλος, Ν. (1966). ΜΗΝ ΟΜΙΛΕΙΤΕ ΕΙΣ ΤΟΝ ΟΔΗΓΟΝ · ΤΑ ΚΛΕΙΔΟΚΥΜΒΑΛΑ ΤΗΣ ΣΙΩΠΗΣ. Αθήνα: ΙΚΑΡΟΣ.
Εγγονόπουλος, Ν. (1975, Οκτώβρης ). ΤΡΙΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ & ΕΝΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ. ΣΠΕΙΡΑ. Αθήνα, Αττική, Ελλάδα.
Εγγονόπουλος, Ν. (n.d.). ΣΟΝΝΕΤΟ ΜΑΛΛΟΝ ΑΠΑΙΣΙΟΔΟΞΟ. Ανάκτηση από Ν. Εγγονόπουλος: https://www.engonopoulos.gr/_homeEL/poem16.html
Εγγονόπουλος, Ν. (n.d.). Στην κοιλάδα με τους ροδώνες: είκοσι έγχρωμους πίνακες και ένα σχέδιο. Αθήνα: Ίκαρος.
Σαν Σήμερα. (n.d.). Η ιστορία του αθηναϊκού τραμ. Ανάκτηση από Σαν Σήμερα: https://www.sansimera.gr/articles/111
Σουλογιάννη, Ά. (2022, Σεπτέμβριος 7). «Οι φωταψίες του έρωτα», ποιήματα του Νίκου Εγγονόπουλου – Ανθολόγηση Θανάση Χατζόπουλου. Ανάκτηση από Book Press: https://bookpress.gr/kritikes/poiisi/16106-oi-fotapsies-tou-erota-poiimata-tou-nikou-eggonopoulou-anthologisi-thanasi-xatzopoulou
