Το Φωτογραφικό Άλμπουμ του Νίκου Εγγονόπουλου

Το Φωτογραφικό Άλμπουμ του Νίκου Εγγονόπουλου: Μία προσωπική επιλογή από το  φωτογραφικό αρχείο του Νίκου Εγγονόπουλου.

Ένα κείμενο, με όλη την διαδικασία της προετοιμασίας για την παρουσίαση και μία σημειωτική ανάλυση κάποιων φωτογραφιών.

Σταύρος Δομνίδης

Αθήνα,  2025

Μία μικρή εισαγωγή για την ζωή και το έργο του Νίκου Εγγονόπουλου

Ο Νίκος Εγγονόπουλος (1907-1985) αποτελεί μια από τις πιο εμβληματικές μορφές της ελληνικής τέχνης και λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Ποιητής, ζωγράφος και βασικός εκπρόσωπος του υπερρεαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα, κατάφερε με το πολύπλευρο έργο του να παντρέψει το ελληνικό πολιτιστικό παρελθόν με τις μοντέρνες αισθητικές αντιλήψεις της εποχής του.

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1907. Τα πρώτα χρόνια της ζωής του σημαδεύτηκαν από μετακινήσεις, καθώς λόγω οικονομικών δυσκολιών της οικογένειάς του, πέρασε μεγάλο διάστημα της παιδικής του ηλικίας στο Παρίσι. Εκεί ήρθε σε επαφή με τις νέες καλλιτεχνικές και φιλοσοφικές τάσεις της Δύσης, γεγονός που αργότερα θα επηρέαζε καθοριστικά τη δημιουργική του πορεία. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα το 1927, υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία και στη συνέχεια φοίτησε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, όπου μαθήτευσε δίπλα σε σπουδαίους καλλιτέχνες όπως ο Κωνσταντίνος Παρθένης.

Η καλλιτεχνική του εξέλιξη ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την ατμόσφαιρα της μεσοπολεμικής Ελλάδας, η οποία προσπαθούσε να συνδυάσει το παλιό με το νέο. Σημαντική ήταν και η επίδραση του υπερρεαλιστικού κινήματος, που είχε ήδη εμφανιστεί στην Ευρώπη με πρωτεργάτες όπως ο Αντρέ Μπρετόν. Ο Εγγονόπουλος γνώρισε τον υπερρεαλισμό κυρίως μέσα από τη μελέτη της γαλλικής λογοτεχνίας και μέσα από προσωπικές του αναζητήσεις για την απελευθέρωση της φαντασίας και του υποσυνείδητου.

Το 1938 εκδίδει την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν, η οποία ξαφνιάζει το κοινό της εποχής με τον τολμηρό της χαρακτήρα και τη ρηξικέλευθη γλώσσα. Μέσα από ασύνδετες εικόνες, ασυνήθιστους συνειρμούς και ανατροπή της λογικής, το έργο του αναδεικνύει μια βαθιά αίσθηση ελευθερίας αλλά και υπαρξιακής αγωνίας. Η συλλογή αυτή σηματοδότησε την είσοδο του ελληνικού υπερρεαλισμού στη λογοτεχνία.

Παράλληλα με την ποίηση, ο Εγγονόπουλος ασχολήθηκε εντατικά και με τη ζωγραφική. Το ζωγραφικό του έργο χαρακτηρίζεται από τη χρήση έντονων χρωμάτων, τη στατικότητα των μορφών και την εικαστική αναπαράσταση αρχετυπικών μορφών του ελληνικού μύθου και της ιστορίας. Σε πολλούς πίνακές του, πρωταγωνιστούν ήρωες της ελληνικής μυθολογίας, της Βυζαντινής παράδοσης και της νεότερης ελληνικής ιστορίας, παρουσιασμένοι με μια υπερβατική, σχεδόν ονειρική διάσταση.

Σημαντική στιγμή στην καριέρα του ήταν η κυκλοφορία του έπους Μπολιβάρ, ένας Έλληνας ήρωας, το 1944, εν μέσω της Κατοχής. Το ποίημα αυτό, εμπνευσμένο από τον λατινοαμερικανό απελευθερωτή Σιμόν Μπολιβάρ, αποτέλεσε έναν ύμνο στην ελευθερία και τη μάχη ενάντια στην καταπίεση. Ο Εγγονόπουλος, μέσα από τον Μπολιβάρ, εξέφρασε την ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον και την ανάγκη επανάστασης, τόσο κοινωνικής όσο και πνευματικής. Το έργο αυτό θεωρείται από τα σημαντικότερα της ελληνικής υπερρεαλιστικής ποίησης.

Κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο Εγγονόπουλος είχε μια συνεπή πορεία στο χώρο της τέχνης, μακριά από μόδες και εφήμερες τάσεις. Παρότι η πρωτοτυπία του έργου του προκάλεσε πολλές φορές αμηχανία ή ακόμα και αρνητικές κριτικές, με τον καιρό καθιερώθηκε ως μια αυθεντική φωνή της ελληνικής μοντέρνας τέχνης. Ο ίδιος επεδίωκε μια τέχνη που να εστιάζει στην εσωτερική ελευθερία του δημιουργού και να αντλεί έμπνευση από τα ανεξάντλητα βάθη της ελληνικής παράδοσης.

Στα έργα του, είτε ζωγραφικά είτε ποιητικά, ο Εγγονόπουλος συνδυάζει αναφορές στην αρχαία Ελλάδα, το Βυζάντιο και τη λαϊκή τέχνη με τη δυτική πρωτοπορία. Χρησιμοποιεί διαχρονικά σύμβολα, όπως τον ήρωα, τον μύθο, τον άγιο, και τους τοποθετεί μέσα σε χώρους απροσδιόριστους, ονειρικούς, γεμάτους αντιθέσεις. Αυτή η σύζευξη παρελθόντος και παρόντος δημιουργεί μια μοναδική αίσθηση διαχρονικότητας στο έργο του.

Αξίζει να σημειωθεί πως ο Εγγονόπουλος δεν περιορίστηκε στα στενά όρια της Ελλάδας. Επηρεάστηκε από παγκόσμιες καλλιτεχνικές τάσεις και ταυτόχρονα προσπάθησε να εντάξει την ελληνικότητα σε ένα ευρύτερο, διεθνές πλαίσιο. Μέσα από τον υπερρεαλισμό, αναζήτησε νέες μορφές έκφρασης που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου, χωρίς όμως να προδώσει τις ρίζες του.

Πέρα από την καλλιτεχνική του δράση, υπήρξε καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Η εκπαιδευτική του προσφορά ήταν σημαντική, καθώς μετέδωσε στους μαθητές του την αγάπη για την τέχνη και το σεβασμό στην ελευθερία της έκφρασης.

Ο Νίκος Εγγονόπουλος πέθανε το 1985, αφήνοντας πίσω του ένα έργο πλούσιο και πολυδιάστατο. Μετά τον θάνατό του, το ενδιαφέρον για το έργο του αυξήθηκε σημαντικά, με πολυάριθμες εκδόσεις, εκθέσεις και μελέτες που ανέδειξαν την προσφορά του στην ελληνική και ευρωπαϊκή τέχνη.

Σήμερα, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ελληνικού υπερρεαλισμού, αλλά και ένας καλλιτέχνης που κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα έργο βαθιά προσωπικό και ανθεκτικό στο χρόνο. Η δύναμη της φαντασίας του, η αίσθηση του χιούμορ, η ποιητική του ευαισθησία και η βαθιά του πίστη στη σημασία της ελληνικής παράδοσης συνθέτουν ένα πορτρέτο σπάνιας αυθεντικότητας.

Ο Εγγονόπουλος μας θυμίζει πως η αληθινή τέχνη δεν περιορίζεται σε χρονικές εποχές ή γεωγραφικά σύνορα. Αντίθετα, αναζητεί το παγκόσμιο μέσα από το τοπικό, το αιώνιο μέσα από το εφήμερο, και προσκαλεί τον θεατή ή τον αναγνώστη να δει τον κόσμο με άλλα μάτια: αυτά της φαντασίας, του ονείρου και της ελευθερίας.

Το δικό μου σημείο εμπλοκής στην ημερίδα, παρατίθεται παρακάτω.

Παρουσίαση

Εγώ αποφάσισα να επικεντρωθώ στις εικόνες- φωτογραφίες, από την προσωπική συλλογή του Νίκου Εγγονόπουλου. Δεν δυσκολεύτηκα καθόλου στην υλοποίηση της ιδέας μου. Προέκυψε σχεδόν πηγαία.

1η επίσκεψη: Ήρθα σε επαφή με το μεγαλύτερο μέρος του αρχείου. Σχεδόν από τη πρώτη στιγμή βρήκα με τι θα ασχοληθώ.

2η επίσκεψη: Έκανα μία πρώτη διαλογή με τις πιο σημαντικές, κατά την δική μου κρίση, φωτογραφίες. Τα κριτήρια με τα οποία διάλεξα τις εικόνες που θα παρουσιάσω ήταν:

•         Να είναι κάποιες δημοσιευμένες και κάποιες αδημοσίευτες

•         Να υπάρχουν και έγχρωμες αλλά και μονόχρωμες ασπρόμαυρες

•         Να έχουν υποσημειώσεις στην πίσω ή την μπροστά μεριά. Με βοήθησε να αντλήσω πληροφορίες για το περιεχόμενο.

•         Να υπάρχει ποικιλία στις κατηγορίες αλλά και ‘αντιπροσωπευτικότητα’

3η επίσκεψη: Αφιέρωσα την τελευταία επίσκεψη στην ΑΣΚΤ στο σκανάρισμα. Μου πήρε σύνολο 2,5 ώρες

Η παρουσίαση που πήρε συνολικά 15 ώρες για να την ολοκληρώσω.

Με έναν σύντομο απολογισμό, είχα μία παρά πολύ όμορφη εμπειρία. Μου άρεσαν οι επισκέψεις στην ΑΣΚΤ και μου δόθηκε η δυνατότητα να ασχοληθώ με ένα αντικείμενο και ένα καλλιτέχνη που δεν είχα την ευκαιρία να το κάνω παλαιότερα.

•    Σημειωτική ανάλυση επιλεγμένων εικόνων

Μάθημα σχεδίου

Με την βασίλισσα

Ατελιέ

close

Μάθημα Σχεδίου:    Στην συγκεκριμένη φωτογραφία παρατηρούμε πολλούς ανθρώπους με καμβάδες. Ένα μοντέλο βρίσκεται στο κέντρο της αίθουσας. Στην άκρη παρατηρείται μία αντρική μορφή. Αυτός είναι ο Νίκος Εγγονόπουλος. Η εικόνα συνδηλωτικά μας παραπέμπει σε μια παράδοση μαθήματος. Αυτό βέβαια αληθεύει καθώς μιλάμε για τον Νίκο Εγγονόπουλο, ο οποίος παραδίδει διάλεξη σε φοιτητές και συγκεκριμένα, στο σχέδιο. Την εικόνα έρχεται να ολοκληρώσει το γυμνό μοντέλο. Αυτό μας δείχνει την συνδήλωση ότι το εργαστήριο σχεδίου, σε αυτή την συνεδρία, θα ζωγραφίσει το γυμνό σωμα. Το punctum της εικόνας είναι το γυμνό σώμα αλλα και η προσήλωση με την οποία οι φοιτητές το ζωγραφίζουν και εμπνέονται καλλιτεχνικά από αυτό. Τέλος τα θερμά χρώματα δεν μας δείχνουν μόνο το μέσο (δηλαδή κάμερα με έγχρωμο φιλμ) αλλά μας ταξιδεύουν και σε μια εποχή ανάμελη και παλιά.

Με την βασίλισσα:    Καταδήλωση- Κυριολεξία

•    Στην εικόνα αυτή η σύνθεση είναι απλή. Υπάρχουν τρεις άνδρες και μια γυναίκα. Όλοι είναι καλοντυμένοι αλλά η γυναίκα φοράει αριστοκρατικά ρούχα. Στους τοίχους υπάρχουν πίνακες.

•    Συμπαραδήλωση- Συνδήλωση

•    Ο λόγος βέβαια για τον Νίκο Εγγονόπουλο και την Βασίλισσα Φρειδερίκη. Υποθέτουμε ότι βρίσκονται σε μια έκθεση (κοινωνική εκδήλωση), από τα ενδύματα και το τοπίο (πίνακες). Την υπόθεση έρχεται να επιβεβαιώσει και η χειρόγραφη λεζάντα στο πίσω μέρος της φωτογραφίας: “Στο Ζάππειο σε έκθεση ομαδική, επίσκεψη της Φρυδερίκης τότε βασίλισσα, 2η έκθεση Παγκόσμιου Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής 1854”. Τα σώματα τους βρίσκονται σε αμυντική στάση γεγονός που μας προκαλεί ένα άβολο συναίσθημα (αυτό μπορεί να οφείλεται και στην συνθήκη του ότι δεν γνωρίζονται καλά).

•    Punctum

•    Το σημείο που διαπερνά το μάτι του θεατή είναι η αλληλεπίδραση του Νίκου Εγγονόπουλου και της Βασίλισσας Φρυδερικής. Συνδηλωτικά μας δείχνει την αλληλεπίδραση δύο τελείως διαφορετικών κόσμων.

Ατελιέ:   Σε αυτή την εικόνα βλέπουμε έναν χώρο γραφείου. Υπάρχουν εργαλεία, μολυβοθήκες, πίνακες και καμβάδες. Αυτό συνδηλωτικά, μας παραπέμπει στο γεγονός ότι το γραφείο, ανήκει σε κάποιον καλλιτέχνη. Αν παρατηρήσουμε τα έργα καλύτερα καταλαβαίνουμε πολύ γρήγορα ότι αυτός ο καλλιτέχνης, είναι ο Νίκος Εγγονόπουλος. Η συγκεκριμένη φωτογραφία έχει μεγάλη δυναμική καθώς μας εισάγει στο προσωπικό “χώρο εργασίας” του μεγάλου μας υπερρεαλιστή. Έτσι τα έργα έχουν τον ρόλο του punctum καθως μας κρατάν καθυλωμένους στην εν λόγω φωτογραφία.

•    Βιβλιογραφία- Πηγές

•    Εγγονόπουλος, Ν. (2007). Νίκου Εγγονόπουλου Ποιήματα. Αθήνα: ΊΚΑΡΟΣ.

•    Συλλογικό. (2008). Εισαγωγή στην ποίηση του Εγγονόπουλου: Επιλογή Κριτικών Κειμένων (Φ. Αμπατζοπούλου, Επιμ.). ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ.

•    Συλλογικό. (2010). Νίκος Εγγονόπουλος, ο Ζωγράφος και ο Ποιητής: Πρακτικά Συνεδρίου Παρασκευή 23 & Σάββατο 24 Νοεμβρίου 2007 (Α. Χάχλα, Επιμ.). Αθήνα: ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ.

•   Χαλεβελάκη, Μ. (2010). Μια Εισαγωγή στη Σημειολογία: Θεωρία και Εφαρμογές. Αθήνα: ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ.