Ένα ντοκυμαντέρ για το Αρχείο Εγγονόπουλου
ΕΝΑ ΝΤΟΚΥΜΑΝΤΕΡ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΥ
Γεώργιος Βασιλείου, Ιωάννα Ζυγούρα, Οδυσσέας Μανώλαρος
Αθήνα, Ιούλιος 2025
Εισαγωγή
Ο Νίκος Εγγονόπουλος υπήρξε ένας από τους πιο ξεχωριστούς και πολυδιάστατους καλλιτέχνες της ελληνικής τέχνης του 20ού αιώνα. Ποιητής, ζωγράφος, σκηνοθέτης, μεταφραστής, δάσκαλος,ένας δημιουργός που βλέπουμε να αρνείται τον περιορισμό σε μία μόνο καλλιτεχνική ταυτότητα. Η συμβολή του στον ελληνικό υπερρεαλισμό υπήρξε καθοριστική ενω η ανάγκη του να εκφράζει το παράδοξο και το φαντασιακό μέσα από αυτήν τον κατέστησαν έναν καλλιτέχνη διαχρονικής σημασίας.
Η ιδέα για τη δημιουργία ντοκιμαντέρ μας γεννήθηκε από την θέληση μας να προσεγγίσουμε εκ νέου το έργο του Εγγονόπουλου μέσα από τα σύγχρονα μέσα έκφρασης και να το φέρουμε σε σύνδεση με το σήμερα. Κατά την επίσκεψή μας στο αρχείο του στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, ήρθαμε σε επαφή με αυθεντικά τεκμήρια που δεν λειτουργούν μόνο ως ιστορικά ντοκουμέντα, αλλά και ως αποδείξεις της ζωής ενός ανθρώπου που αφιέρωσε τη ζωή του στην τέχνη.
Το έργο μας ελαβε τη μορφή ντοκιμαντέρ, διότι πιστεύουμε στη δύναμη του οπτικοακουστικού υλικού καθώς και στην επίδρασή που διακατέχει στον σύγχρονο άνθρωπο. Το ντοκιμαντέρ λειτουργεί ως ένα «ζωντανό» μέσο αφήγησης με την εικόνα, τον ήχο και κυρίως την ανθρώπινη φωνή που καθιστούν την άμεση σύνδεση του θεατή με τον καλλιτέχνη το έργο του καθώς και το πολιτισμικό του αποτύπωμα .Σκοπός μας ήταν να δώσουμε ζωή στο αρχείο όχι ως μια συλλογή , αλλά ως ένα ενεργό στοιχείο πολιτιστικής μνήμης. Μέσω του ντοκιμαντέρ επιδιώκουμε να προσελκύσουμε το ευρύ κοινό στην καλλιτεχνική και ερευνητική αξία του έργου και του ίδιου του καλλιτέχνη και ποιητή.
Για να πετύχουμε το αποτέλεσμα μας εστιάσαμε ιδιαίτερα στο πώς ο ίδιος μέσα από έναν υπερρεαλιστικό φακό επαν ερμήνευσε την ελληνική παράδοση, πώς οι πίνακές του συγκλίνουν τον μύθου και την φαντασία, και της ιστορία με το όνειρο. Μέσα από συνεντεύξεις με καθηγητές, ιστορικούς τέχνης και μελετητές του έργου του, προσπαθούμε να αναδείξουμε την προσωπική συμβολή και το μεράκι των ανθρώπων που κάνουν ένα αρχείο ζωντανό και προσβάσιμο.
Οσον αφορα την μεθοδολογική μας προσέγγιση βασίστηκαμε στη χρήση αρχειακού υλικού, την επιτόπια έρευνα και τέλος τη δημιουργία ενός αποτελέσματος που συνδυάζει την δημιουργική έκφραση με την ιστορική τεκμηρίωση . Η κατανομή των ρόλων στην ομάδα, η επιλογή του υλικού και τέλος η επεξεργασία των πλάνων έγιναν με στόχο τη δημιουργία ενός αποτελέσματος που πιστευουμε οτι ο Νίκος Εγγονόπουλος,θα έβρισκε αντάξιο στο έργο του.
Θεωρητικό και Ιστορικό Πλαίσιο
Ο Νίκος Εγγονόπουλος ήταν βαθιά παθιασμένος με κάθε μορφή τέχνης και αφιέρωνε τουλάχιστον πέντε ώρες την ημέρα στη ζωγραφική. Η αγάπη του για την τέχνη είναι προφανής, καθώς πέρα από ζωγράφος, ήταν και σημαντικός ποιητής. Ασχολήθηκε επίσης με τη σκηνοθεσία, τη συγγραφή και τη μετάφραση. Ο ίδιος είχε δηλώσει χαρακτηριστικά: «Η μεγάλη μου αγάπη στη ζωή ήταν μόνο η ζωγραφική. Κάθε ώρα που δεν την αφιερώνω στη ζωγραφική, τη θεωρώ ώρα χαμένη». Ήταν από τους λίγους που ακολούθησαν επαγγελματικά το δρόμο της τέχνης σε μια εποχή που αυτό δεν ήταν συνηθισμένο.
Γεννήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 1907 στην Αθήνα και θεωρείται μέλος της λεγόμενης «Γενιάς του ’30», αν και ο ίδιος δεν αποδεχόταν αυτόν τον χαρακτηρισμό. Ο πατέρας του ήταν Φαναριώτης, και ένιωθε υπερηφάνεια για την καταγωγή του. Στα τελευταία του χρόνια έλεγε πως θα του λείψει το να είναι ένας έλληνας πολίτης, ωστόσο που απεχθανόταν στον εθνικισμό.
Από μικρή ηλικία αναγκάστηκε να μετακομίσει στο Παρίσι -όπου φοίτησε στο σχολείο εκεί- από απόφαση της μητέρας του και έμενε εκεί με τον θείο του. Η γαλλική κουλτούρα άσκησε μεγάλη επίδραση στον Εγγονόπουλο, τόσο στην καλλιτεχνική όσο και στην προσωπική του πλευρά. Οι κλασικοί Γάλλοι καλλιτέχνες, όπως ο Κλοντ Μονέ και ο Ζυλ Βερν, αλλά και οι θεωρίες της γαλλικής τέχνης τον επηρέασαν σημαντικά. Η επίδραση αυτή φάνηκε ακόμη και στην καθημερινή του ζωή καθώς όταν επέστρεψε στην Ελλάδα χρησομοποιηούσε γαλλικές εκφράσεις και δυσκολεύτηκε να προσαρμοστεί. Όταν ζούσε στο Παρίσι, βίωνε έντονη μοναξιά, κάτι που πιθανότατα επηρέασε τον χαρακτήρα του. Αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Ελλάδα για να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία.
Σπούδασε στην καλών τεχνών μαζί με γνωστούς έλληνες καλλιτέχνες, όπως τον Κωνσταντίνο Παρθένη και φοίτησε το 1938. Είχε μεγάλο θαυμασμό για τον Παρθένη, όχι μόνο για λόγο των έργων του αλλα και διότι 1 τον θεωρούσε και αρκετά ηθικό ως άνθρωπο. Κατά τις σπουδές του ήρθε σε επαφή με διάφορες είδους τέχνης όπως την παραδοσιακή, βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη.
Η πολυπολιτισμικότητα είναι εμφανής και στα έργα του, καθώς συχνά απεικονίζει ήρωες από διάφορους λαούς, όπως Έλληνες, Τούρκους και Αλβανούς. Ο Μιχάλης Χρυσανθόπουλος, ένας καθηγητής της Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, έχει αναφέρει ότι ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο αποτελεί την «άλλη όψη του ίδιου νομίσματος», αφού και οι δύο ήταν υπερρεαλιστές, ποιητές και ζωγράφοι. Ωστόσο, ο Εγγονόπουλος επιδίωξε να ενσωματώσει την ελληνική παράδοση στον υπερρεαλισμό και να την επαν-ερμηνεύσει σε ένα νέο, πιο σύγχρονο πλαίσιο. Με άλλα λόγια, προσπάθησε να δώσει μια φρέσκια ματιά σε ελληνικούς μύθους και ήρωες.
Το ποιητικό του ντεμπούτο έγινε το 1938 με το έργο «Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν. Ι», το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κύκλος.. Αν και αρχικά το κοινό το υποδέχθηκε με αρνητισμό -σε βαθμό που ο καλλιτέχνης θεώρησε σκάνδαλο εναντίον του- το έργο τον έκανε ευρύτερα γνωστό. Επιπλέον, σύμφωνα με τον καλλιτέχνη υπήρξε έλλειψη ενδιαφέροντος για νέα κινήματα από τους δημοσιογράφους. Ωστόσο τον επόμενο χρόνο γίνεται η πρώτη έκθεση του καλλιτέχνη στο σπίτι του Νίκου Καλαμάρη, με έντονες επιρροές από τον Ντε Κιρικό και τον Φώτη Κόντογλου, οι οποίες μπορούν να φανούν στα έργα όπως «Ποιητής και μούσα» και το «Ομηρικό με τον ήρωα». Γενικότερα είχε συχνά ως θέμα το γυμνό σώμα και το παράλογο. Παραδόξως, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ιδιαίτερα κατά την περίοδο του Ελληνικού Εμφυλίου, όταν η απαισιοδοξία κυριαρχούσε στην χώρας μας, η σουρεαλιστική του γλώσσα άρχισε να αγγίζει περισσότερο το κοινό και τα έργα του έλαβαν θετικότερη αποδοχή. Ο ίδιος θεωρείται ο άνθρωπος που εισήγαγε τον υπερρεαλισμό στην Ελλάδα, σε μια περίοδο που το ρεύμα αυτό δεν ήταν ευρέως αποδεκτό, τόσο στη Δύση όσο και στη χώρα μας.
Όπως αναφέρθηκε πριν, παρότι πως συγκαταλέγεται στη «Γενιά του ’30», ο ίδιος ένιωθε άβολα με αυτή την ταύτιση, καθώς πολλοί εκπρόσωποι αυτής της γενιάς προέρχονταν από αστικές οικογένειες – κάτι που δεν ίσχυε για τον ίδιο.
Ως προσωπικότητα, ο Εγγονόπουλος θεωρούταν δύσκολος. Είχε άποψη για όλα, την οποία εξέφραζε με έντονο, συχνά προκλητικό και ειρωνικό τρόπο. Του άρεσαν επίσης πολύ τα ταξίδι και αγαπούσε να ερχόταν σε επαφή με κάθε είδους τέχνης. Είχε ακολουθήσει μάλιστα και ελεύθερες καλλιτεχνικές σπουδές.
Αναλυτική Περιγραφή του Δημιουργικού Έργου
Το έργο που δημιουργήσαμε είναι ένα ντοκιμαντέρ αφιερωμένο όχι μόνο στον Νίκο Εγγονόπουλο αλλά και στα άτομα πίσω από την αρχειοθέτησης και της πολιτισμικής κληρονομιάς. Επιλέξαμε αυτό το θέμα διότι θέλαμε να φωτίσουμε το αθέατο, τα άτομα τα οποία καθίστανται υπεύθυνα για την αρχειοθέτηση ενός σπουδαίου καλλιτέχνη, με σκοπό να αναδειχθεί ο ανθρώπινος παράγοντας πίσω από το αρχείο. Παρά την απήχηση που έχει ο καλλιτέχνης στην ελληνική μάζα, αλλά και όχι μόνο, υπάρχει ένας μεγάλος όγκος μη δημοσιευμένου ανέκδοτου και αναπάντεχου υλικού. Παράλληλα, μέσω του ντοκιμαντέρ θέλαμε να ανανεώσουμε το ενδιαφέρον για τον Νίκο Εγγονόπουλο κυρίως στο ελληνικό κοινό. Έτσι, με την αξιοποίηση ενός διαδραστικού οπτικοακουστικού μέσου, όπως το ντοκιμαντέρ, δώσαμε ζωή στο αρχειακό υλικό που παρέμενε άγνωστο στο ευρύ κοινό, φωτίζοντας με σύγχρονη ματιά την προσωπικότητα και το έργο του Νίκου Εγγονόπουλου.
Το ντοκιμαντέρ δεν ακολουθεί μια συγκεκριμένη δομή, αλλά εστιάζει και οργανώνεται γύρω από τρεις μικρές συνεντεύξεις των ειδικών ερευνητών οι οποίοι και ήταν άμεσα εμπλεκόμενοι με το αρχείο του Εγγονόπουλου. Οι συνεντευξιαζόμενοι προς επιλογή είναι ο Χαράλαμπος Οταμπάσης, διδάκτορας φιλολογίας, ο Θάνος Μακρής εικαστικός, επιστήμονας και καλλιτέχνης από την ΑΣΚΤ και η Ελισάβετ Αρσενίου καθηγήτρια νεοελληνικής φιλολογίας από το τμήμα επικοινωνίας, μέσων και πολιτισμού του Παντείου πανεπιστημίου. Οι τρεις συνεντευξιαζόμενοι επιλέχθηκαν διότι ο καθένας από αυτούς δίνουν μια διαφορετική οπτική με βάση τον τομέα τους και την σχετική έρευνα τους πάνω στο αρχείο.
Μεταξύ των ερωτήσεων παρεμβάλλονται σύντομα B-rolls, κυρίως από χώρους της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών, που όχι μόνο σπάνε την οπτική μονοτονία αλλά προσδίδουν και ατμόσφαιρα, δημιουργώντας έναν συνεκτικό ρυθμό στο ντοκιμαντέρ. Παράλληλα, ακούγεται το μουσικό κομμάτι «Pieces of Light» του Tobias Voigt, το οποίο επιλέχθηκε λόγω της συναισθηματικής χροιάς το οποίο έρχεται να συμπληρώσει τόσο το ύφος του έργου όσο και τον ίδιο τον καλλιτέχνη.
Κύριο στοιχείο της αφήγησης αποτελεί η πραγματοποίηση τους μέσα στο χώρο της βιβλιοθήκης στην Σχολής Καλών Τεχνών. Η επιλογή τοποθεσίας ήταν πλήρως συνειδητή καθώς λειτουργεί ως μια νοηματική επιλογή. Η Ελισάβετ Αρσενίου τοποθετήθηκε σε ένα εναλλακτικό σκηνικό, πίσω από έναν υπολογιστή, με στόχο να διασπαστεί η οπτική μονοτονία και να ενισχυθεί η ποικιλομορφία των πλάνων. Ωστόσο, ο χώρος παραμένει εντός της Βιβλιοθήκης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών —ένα περιβάλλον που, εκτός των άλλων, φιλοξενεί έπιπλα με ιδιαίτερο συμβολισμό, όπως η καρέκλα εμπνευσμένη από το κίνημα του Bauhaus, στοιχείο που ενισχύει την αισθητική και ιδεολογική συνομιλία με το έργο του Νίκου Εγγονόπουλου
Μέσα από τις απαντήσεις των ειδικών δημιουργείται μια πολυφωνική εικόνα, όπου κάθε συντελεστής -μέσα από τον χώρο, τη στάση, και τον λόγο του- συμβάλλει στην πολύπλευρη αναγνώριση του αρχείου. Ο κύριος Οταμπάσης εισαγάγει το ντοκιμαντέρ και την πορεία της συλλογής του αρχείου, τονίζοντας την πρωτοβουλία της κυρίας Εγγονοπούλου, η οποία προσέφερε το μεγαλύτερο κομμάτι του. Μεταξύ των συνεντεύξεων υπάρχουν αλλεπάλληλα πλάνα τόσο από το υλικό του αρχείου καθ’ αυτό όσο και από τους τεταρτοετής φοιτητές του Παντείου πανεπιστημίου, οι οποίοι ασχολήθηκαν με το αρχείο στα πλαίσια των μαθημάτων τους.
Η απεικόνιση της προσεκτικής επεξεργασίας του αρχειακού υλικού, με τη χρήση ειδικού εξοπλισμού, αποτυπώνει την ευαισθησία και τον σεβασμό που αυτό απαιτεί. Υπογραμμίζεται η σημασία της διατήρησης και της ανάδειξης του πολιτιστικού αποθέματος, το οποίο δεν μπορεί να προσεγγιστεί αποσπασματικά ή επιφανειακά, αλλά προϋποθέτει εξειδικευμένη γνώση, μεθοδολογία και μια βαθιά κατανόηση του ιστορικού και καλλιτεχνικού πλαισίου. Αν το δούμε μέσα από την θεωρία της πολιτιστικής μνήμης, πρόκειται για μια πράξη «συντήρησης της ταυτότητας», καθώς μέσω των τεκμηρίων διασώζεται και νοηματοδοτείται ο καλλιτέχνης ως υποκείμενο και προσωπικότητα της ιστορίας. Επομένως, πρόκειται για μια διαδικασία που συνδυάζει την επιστημονική ακρίβεια με τη συναισθηματική φόρτιση της μνήμης.
Πιο συγκεκριμένα, η καθηγήτρια Ελισάβετ Αρσενίου αναφέρεται με ενθουσιασμό στα χειρόγραφα του καλλιτέχνη, τονίζοντας ότι το αδημοσίευτο υλικό προσφέρει ερμηνευτικά «κλειδιά» για τα έργα του. Το υλικό έρχεται να ολοκληρώσει το παζλ της ερμηνίας στο έργο του καλλιτέχνη, διότι μας παρέχει με σημαντικες σημειώσεις και τεκμήρια από μια ποικιλία αρχειοθετημένων έργων. Κατ’ αυτό τον τρόπο μας δίνει την ευκαιρία να μάθουμε για την δημιουργική διαδικασία και όχι απλά το τελειωμένο έργο. Επιπλέον, τονίζει την πολλαπλότητα των επιρροών του Εγγονόπουλου – μυθολογία, ιστορία, φιλοσοφία, μοντερνισμός – και πώς τα στοιχεία τους συνυπάρχουν σε αυτό το διαθεματικό αρχείο. Αυτός ο τρόπος σύνθεσης αποτελεί, στην ουσία, μια «διεπιστημονική ανάγνωση» της τέχνης, όπου επιτρέπει τη μελέτη του Εγγονόπουλου όχι μόνο ως ποιητή και ζωγράφου αλλά και ως πολιτισμικού φαινομένου. Πέρα από αυτό, η καθηγήτρια αναφέρει πως η συμμετοχή σε αυτό το έργο αποτελούσε ένα σημαντικό όνειρο της ομάδας, το οποίο δεν θα ήταν δυνατό χωρίς την χρηματοδότηση του Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας (ΙδΕΚ) και την προσφορά της Ερριέττης Εγγονοπούλου. Ένα έργο το οποίο καταφέρνει να καλύψει όχι μόνο τον καλλιτεχνικό τομέα αλλά και τις επιστήμες της κοινωνιολογίας, ανθρωπολογίας και ιστορίας.
Ο Θάνος Μακρής εστιάζει στο πώς κάθε στοιχείο – ακόμη και τα πιο καθημερινά ή “φαινομενικά ασήμαντα”, όπως τα πρόχειρα τετράδια ή οι σημειώσεις για δελτία τύπου – συμβάλλουν στην αποκατάσταση της πληρότητας του καλλιτέχνη. Παράλληλα έδωσε έμφαση στην ύπαρξη του post-mortem ημερολογίου του καλλιτέχνη, καθώς αποτελεί ένα συγκινητικό τεκμήριο και λειτουργεί ως η αποκωδικοποίηση αρκετών έργων του. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να τονιστεί πως η αρχειοθέτηση παύει να είναι απλά μια ερευνητική διαδικασία αλλά καθίσταται παράλληλα ως μια συλλογή μνήμης και συναισθήματος. Αργότερα στο βίντεο μας περιγράφει τη σημασία της αρχειοθέτησης καθώς και την σημασία του αδημοσίευτου υλικού, του οποίου η ανάδειξή καθίσταται πολύτιμη — όχι μόνο για καλλιτέχνες και ερευνητές, αλλά και για το ευρύτερο κοινό, ενισχύοντας τη συλλογική μνήμη και πρόσληψη του έργου του.
Σε ότι αφορά την αισθητική, το ντοκιμαντέρ ακολουθεί μια μινιμαλιστική προσέγγιση, με ελάχιστη παρέμβαση στα χρώματα και στο κάδρο, δίνοντας έμφαση στο φυσικό φωτισμό και στον χώρο. Η χρήση των B-rolls[1], της μουσικής και των αλλαγών της κάμερας είχε ως στόχο την οπτική ανάπαυλα και στην συναισθηματική σύνδεση του θεατή με το έργο. Βασικός στόχος του έργου μας αποτελεί η αξία της αρχειοθέτησης στον θεατή αλλά και η ανάδειξη του αδημοσίτευτου υλικού του καλλιτέχνη Νίκου Εγγονόπουλου. Η αρχειακή εργασία δεν συνιστά απλώς μια τεχνική διαδικασία, αλλά αποτελεί ουσιαστική πολιτισμική πράξη, η οποία συμβάλλει ενεργά στη διαμόρφωση της πολιτιστικής κληρονομιάς, μέσα από τη δέσμευση και το πάθος των ειδικών που την επιτελούν.
Η δημιουργία του ντοκιμαντέρ αποτέλεσε μια σύνθετη διαδικασία με κύρια προαπαίτηση την εντατική συνεργασία και δημιουργική ευελιξία από όλα τα μέλη της ομάδας. Από τα αρχικά στάδια της έρευνας εώς και το τελικό μοντάζ, η διαδικασία εμφάνισε πληθώρα τεχνικών και οργανωτικών προκλήσεων. Παρά τις προκλήσεις, μέσα από την εκτενή μελέτη του υλικού και την εμπλοκή με το αρχείο καταφέραμε να συλλάβουμε τα αποσιωπημένα κομμάτια που χαρακτηρίζουν το έργο του καλλιτέχνη. Μέσα από την πρόσβαση στο αρχείο μας δόθηκε η ευκαιρία να αναδείξουμε έναν σημαντικό μοντέρνο καλλιτέχνη διαμέσου μιας σύγχρονης και τεκμηριωμένης οπτικής.
Η αρχική προσέγγιση του ντοκιμαντέρ, ξεκίνησε με βιβλιογραφική και διαδικτυακή έρευνα για τον Εγγονόπουλο και για τα αρχεία του. Ειδικότερα, δόθηκε έμφαση στον ρόλο του στην ελληνική και όχι μόνο τέχνη, τη σχέση του με το κίνημα του υπερρεαλισμού, την ιστορία της αρχειοθέτησης των έργων του και τις υπάρχουσες πηγές. Κατ’ αυτό τον τρόπο ήρθαμε σε πρώτη επαφή με το έργο του και τη σημασία του αρχείου του, ώστε να είμαστε σε θέση να θέσουμε ουσιαστικά ερωτήματα στους καλεσμένους.Η Ιωάννα Ζυγούρα ανέλαβε τη σύνταξη των ερωτήσεων και τον ρόλο της συνεντευκτήριας. Οι ερωτήσεις σχεδιάστηκαν με στόχο να καλύψουν τρεις βασικούς άξονες: τη διαδικασία αρχειοθέτησης, τις προσωπικές εντυπώσεις των ειδικών από το έργο του Εγγονόπουλου και τη σημασία της διατήρησης της πολιτιστικής μνήμης. Ταυτόχρονα, ο Οδυσσέας Μανώλαρος είχε αναλάβει την ερευνητική τεκμηρίωση και τη συνολική παρουσίαση του πλαισίου του έργου, ενώ ο Γεώργιος Βασιλείου ήταν υπεύθυνος για την κάμερα, τον ήχο και την τεχνική επιμέλεια της καταγραφής.
Η επικοινωνία με τους ειδικούς ήταν ένα από τα πιο κρίσιμα στάδια της διαδικασίας. Έπρεπε να συντονιστούν οι διαθεσιμότητες και των τριών καλεσμένων, να εξασφαλιστεί η άδεια για χρήση των χώρων στη Σχολή Καλών Τεχνών και να προγραμματιστούν τα γυρίσματα με ακρίβεια. Παρά το γεγονός ότι η ομάδα αποτελούνταν από μόλις τρία άτομα, καταφέραμε να οργανώσουμε με επιτυχία τη λήψη των συνεντεύξεων, δείχνοντας ευελιξία και ομαδικό πνεύμα.
Η βιντεοσκόπηση πραγματοποιήθηκε με χρήση ημι-επαγγελματικού εξοπλισμού: μια κάμερα Canon EOS 650D (18MP) με φακό 50mm f/1.8 STM, στηριζόμενη σε τρίποδο για λόγους σταθερότητας των πλάνων, και για την ηχογράφηση χρησιμοποιήθηκε το μικρόφωνο από iPhone 13, του οποίου ο ήχος ήταν ικανοποιητικός για τον σκοπό του έργου. Λόγω της περιορισμένης τεχνικής υποδομής, δόθηκε έμφαση στον φυσικό φωτισμό των εσωτερικών χώρων και στο περιεχόμενο των συνεντεύξεων.Το μοντάζ του ντοκιμαντέρ ήτανε το πιο απαιτητικό στάδιο της παραγωγής.
Η Ιωάννα Ζυγούρα ανέλαβε το βάρος της επεξεργασίας. Χρησιμοποιήθηκε η δωρεάν έκδοση του DaVinci Resolve για την διόρθωση χρωμάτων και βασική επεξεργασίας εικόνας. Επίσης, αξιοποιήθηκε η πλατφόρμα του Canva διευκόλυνε στην τελική σύνταξη του οπτικοακουστικού υλικού, μιας και επέτρεψε όλα τα μέλη να συνεργάζονται ταυτόχρονα στο ίδιο αρχείο. Καθώς ήταν η συνεχή ανατροφοδότηση και συνεργασία, ήταν απαραίτητη για την ολοκλήρωση και σύμπτυξη του ντοκιμαντέρ.
Σχετικά με την δημιουργία γραφικών στην παρουσίαση, χρησιμοποιήθηκε η σουίτα της Affinity. Όπου μας επέτρεψε να προσαρμόσουμε τον σχεδιασμό στην αισθητική του ντοκιμαντέρ με το μεγάλο εύρος εργαλείων που παρέχει. Συγχρόνως, η παρουσίαση του έργου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο σχεδιάστηκε μέσω της πλατφόρμας του Figma. Η οποία αποτελεί ένα εργαλείο που προσφέρει την δυνατότητα ταυτόχρονης συνεργασίας σε πραγματικό χρόνο.
Στο τελικό μοντάζ, επιλέξαμε να διατηρήσουμε μεγάλο μέρος των αρχικών λήψεων, αποφεύγοντας υπερβολικές κοπές. Η επιλογή αυτή ήταν συνειδητή καθώς είχαμε ως απώτερο σκοπό την διατήρηση της φυσικότητας των συνεντεύξεων και την ανάδειξη του φυσικού στοιχείου πίσω από το αρχείο. Η χρήση B-roll[2] υλικού από τη Σχολή Καλών Τεχνών – βιβλία, πίνακες, φωτογραφίες, εξωτερικός χώρος – είχε διπλό σκοπό: να προσφέρει εικαστική ροή στο βίντεο και να δώσει οπτικές αποδείξεις της διαδικασίας αρχειοθέτησης. Για παράδειγμα το πλάνο με το ξεφύλλισμα των φωτογραφιών με γάντια, προσθέτει μία αίσθηση προσοχής στη διαχείριση του υλικού.
Όσον αφορά για την παρουσίαση, ήταν σημαντικό για εμάς να αποδώσουμε τις διαφάνειες όπως ένας ζωντανός πίνακας, παραπέμποντας στα ζωγραφικά έργα του Εγγονόπουλου. Έμπνευση μας αποτελεί η επίσημη ιστοσελίδα του καλλιτέχνη, η οποία επιδιώκει αντίστοιχη ανάδειξη του καλλιτέχνη. Κατά την παρουσίαση, τονίστηκε κυρίως η διαδικασία και ο σκοπός της μεθοδολογίας, με ιδιαίτερη έμφαση στον ανθρώπινο παράγοντα και τη σημασία της τεκμηρίωσης.
Συνοπτικά, πρόκειται για μια εργασία η οποία εκτελέστηκε με περιορισμένους τεχνικό εξοπλισμό αλλά πληθώρα πόρων. Ωστόσο, μέσα απο την εκτενή συνεργασία τόσο της ομάδας όσο και των καθηγητών-ερευνητών συνάχθηκε ένα έργο που αποδεικνύει τις αξίες της συνεργασίας και της δημιουργικότητα. Στοιχεία τα οποία χαρακτηρίζουν τόσο το αρχείο του καλλιτέχνη όσο και τον ίδιο. Τέλος μέσα από την έρευνα, την τεκμηρίωση και την παρουσίαση αναδείξαμε την αρχειοθέτηση όχι απλώς ως μια τεχνική διαδικασία, αλλά ως ένα κρίκο ανάμεσα του καλλιτέχνη, του κοινού και των ειδικών.
Συμπεράσματα
Η διαδικασία παραγωγής του ντοκιμαντέρ ήταν ενθαρρυντική για όλη την ομάδα, τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο. Το πρώτο στάδιο της έρευνας καλλιέργησε ενθουσιασμό και περιέργεια μέσω του κοινού οράματος. Στην βιντεοσκόπηση λόγο ότι η ομάδα έρχεται σε επαφή με τεχνικές, οργανωτικές και συναισθηματικές δυσκολίες εξοικειώνεται στην αναγνώριση και στην διαχείριση των εκάστοτε προβλημάτων.Κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων, αναδύθηκαν συναισθήματα ενσυναίσθησης και ευθύνης προς τους ανθρώπους που μοιράζονται τις προσωπικές τους απόψεις και γνώσεις, ακόμη και όταν αυτές διαφέρουν από τα δικά μας πιστεύω. Πάνω στο κομμάτι του μοντάζ όποιος δεν έχει ασχοληθεί με αυτό το κομμάτι γρήγορα θα μάθει ότι είναι μια πολύ δημιουργική αλλά εξαντλητική διαδικασία που συχνά παίρνει περισσότερο χρόνο από όλα τα στάδια της δημιουργίας του ντοκιμαντέρ μαζι. Σημαντικό κομμάτι που πρέπει να αναφέρουμε είναι ότι η συλλογική απόφαση για το τι «μένει» και τι «κόβεται» συχνά μπορεί να προκαλέσει συγκρούσεις αλλά και να φέρει την επίλυσή τους. Τέλος όσον αφορά για την ομαδική δυναμική, εφόσον η διαδικασία είναι συνεργατική, απαιτείται το δέσιμο της ομάδας γεγονός που καλλιεργεί την επικοινωνία, την υπομονή και την ανεκτικότητα.
Το ντοκιμαντέρ μας συμβάλλει στην πολιτιστική κληρονομιά διατηρώντας, προβάλλοντας και αναδεικνύοντας το μεγάλο έργο του Νίκου Εγγονόπουλου, και το πως συνδέεται αυτο με το σημερινό άνθρωπο. Μέσα από την εικόνα, τον ήχο και τον λόγο, διασώζονται και αναδεικνύονται τα στοιχεία πολιτισμού και μεταδίδονται στις επόμενες γενιές.
Όσον αφορά για περαιτέρω για κενά και βελτιώσεις, παρότι πως το ντοκιμαντέρ προσπαθεί να προσφέρει μια ολοκληρωμένη εμπειρία, υπάρχουν κενά και προτάσεις για την εξέλιξη του έργου. Ένας μεγάλος στόχος του έργου αυτού ήτανε να ανανεωθεί το ενδιαφέρον του καλλιτεχνη σε νέες γενιές μέσω του μέσο του ντοκιμαντέρ. Για να έρθει το ντοκιμαντέρ σε όσο το περισσότερο κόσμο γίνεται, θα μπορούσε να γίνει η προβολή του σε διάφορους φορές πολιτιστικής διατηρησης, όπως στην εθνική πινακοθήκη ή στο Ίδρυμα του Σταύρου Νιάρχου. Θα μπορούσε ακόμη να δημιουργηθεί μια έκθεση με επίκεντρο τον Εγγονόπουλο. Επιπλέον, ο τηλεοπτικός σταθμός ΕΡΤ1 είχε μεταδώσει στο παρελθόν ένα ντοκιμαντέρ του καλλιτέχνη. Θα μπορούσε να γίνει μια συνεργασία και να μεταδωθεί το ντοκιμαντέρ του έργου αυτού ώστε να έρθει σε επαφή με ακόμη περισσότερο κόσμο. Επιπροσθέτως, μια συνέντευξη με την Εριέττη Εγγονοπούλου, με το ΙδΕΚ και με άλλους ειδικούς θα ολοκλήρωνε το ντοκιμαντέρ και τον στόχο μας.
Το αποτέλεσμα που είχε το ντοκιμαντέρ ήτανε καταρχάς να ανανεωθεί το ενδιαφέρον του καλλιτέχνη και να φανεί στο κοινό την πολυδιάστατη μορφή του. Ήταν σημαντικό να «ξαναδιαβαστεί» ο Εγγονόπουλος για τις νέες γενιές. Επιπλέον, έμαθε ο κόσμος για την διαδικασία της συλλογής ενός αρχείου και συλλογής – είναι το αποτέλεσμα δουλειάς πολλών ερευνητών, καθηγητών, αρχειονόμων…
Σε προσωπικό επίπεδο, η ομάδα ανέπτυξε τις συνεργατικές ικανότητες, εξάπλωσε τα έργα του εγγονόπουλου και πρόσθεσε τον ανθρώπινο παράγοντα πίσω από τα αρχεία. Εξασκήσετε τις τεχνικές ικανότητες μας και συνεισφέραμε στην ιστορία ενός σπουδαίου καλλιτέχνη.
Βιβλιογραφία – Παραρτήματα
Λογισμικά που χρησιμοποιήθηκαν
● https://www.figma.com/ https://www.canva.com/ https://affinity.serif.com/en-gb/
● https://www.blackmagicdesign.com/products/davinciresolve
Βιβλιογραφία
● YouTube. (2023, May 1). Νίκος Εγγονόπουλος | Μια ταινία για τη ζωή και το έργο του [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=AL5aoRhbbCE
● Lifo. (2022, November 3). Ο Νίκος Εγγονόπουλος μέσα από 140 σπάνια έργα του. https://www.lifo.gr/culture/eikastika/o-nikos-eggonopoylos-mesa-apo-140-spania-erga-toy
● National Gallery of Greece. (n.d.). Engonopoulos Nikos. https://www.nationalgallery.gr/artist/engonopoulos-nikos/
● Ίδρυμα Νίκου Εγγονόπουλου. (n.d.). Αρχική σελίδα. https://www.engonopoulos.gr/_homeEL/
● Adobe. (χ.χ.). Τι είναι το B-roll; Adobe. https://www.adobe.com/creativecloud/video/discover/b-roll.html#what-is-b-roll
● Εγγονόπουλος, Ν. (1999). Οι άγγελοι στον παράδεισο μιλούν ελληνικά: Συνεντεύξεις, σχόλια και γνώμες (Γ. Κεντρωτής, Επιμ.). Εκδόσεις Ύψιλον.
● Καγκελάρης, Π. Δ. (1991). Αναζητήσεις στη σύγχρονη ελληνική ζωγραφική – Η Συλλογή Καγκελάρη (Τόμ. 1). Αθήνα: [Εκδότης]. ISBN 960-220-134-7
● Δημοτική Πινακοθήκη Ψυχικού – Κληροδότημα Μ. & Τ. Λέφα. (2008). Σύγχρονη ελληνική ζωγραφική: Συλλογή Καγκελάρη (Κατάλογος έκθεσης). Ψυχικό.
● Kefala, E. (2007). Peripheral (Post) Modernity. Peter Lang.
● Mavrotas, T. (Ed.). (2022). Νίκος Εγγονόπουλος. Ο Ορφέας του Υπερρεαλισμού. The B & M Theocharakis Foundation for the Fine Arts and Music
[1] Adobe. (χ.χ.). Τι είναι το B-roll; Adobe. https://www.adobe.com/creativecloud/video/discover/b-roll.html#what-is-b-roll
[2] Adobe. (χ.χ.). Τι είναι το B-roll; Adobe. https://www.adobe.com/creativecloud/video/discover/b-roll.html#what-is-b-roll
