Μια βιογραφία σε πίνακα

Νίκος Εγγονόπουλος: Μια βιογραφία σε πίνακα

 TΩN: Παπαβλασοπούλου Αικατερίνη, Τόμα Μαργαρίτα – Αικατερίνα

Προσχέδιο 1

Προσχέδιο 2

Προσχέδιο 3

Ο τελικός πίνακας

close

Μέσα στα πλαίσια του μαθήματος «Νεοελληνική Λογοτεχνία στα ΜΜΕ» μας δόθηκε η ευκαιρία να δούμε, πρώτοι από όλο το υπόλοιπο κοινό, το αρχείο του Νίκου Εγγονόπουλου από κοντά. Πήγαμε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα μετά από κάλεσμα της καθηγήτριας και υπεύθυνης του μαθήματος κ. Ελισάβετ Αρσενίου με σκοπό να το ερευνήσουμε και να κατανοήσουμε το ολοκληρωμένο αρχείο, λίγο πριν την ολοκλήρωση της διαδικασίας ψηφιοποίησής του.

Αξιοποιώντας τα πρωτογενή τεκμήρια του αρχείου (χειρόγραφα, αλληλογραφία, εικαστικά έργα, ηχογραφήσεις και βιντεοσκοπημένα αφιερώματα) έπρεπε, με σύγχρονα εργαλεία και με μια πιο σύγχρονη οπτική,  να εξερευνήσουμε το παρελθόν του Νίκου Εγγονόπουλου και να το κατανοήσουμε με βάση την χρονολογική, θρησκευτική, καλλιτεχνική και τα λοιπά εποχή. Με λίγα λόγια έπρεπε να κάνουμε ένα ταξίδι στον χρόνο, πηγαίνοντας στην εποχή του καλλιτέχνη.

Με το που μας ανακοινώθηκε η εργασία, νοιώσαμε σαν να μας δόθηκε μία αποστολή με σκοπό να μεταδώσουμε στον υπόλοιπο κόσμο τις γνώσεις μας, οι οποίες αφορούσαν το ποιος ήταν πραγματικά ο Εγγονόπουλος και το πώς τον βλέπουμε εμείς χρόνια αργότερα.

Χάρη στην ολοκλήρωση του αρχείου του Εγγονόπουλου, είχαμε την ευκαιρία να το ερευνήσουμε ολόκληρο μαθαίνοντας τον καλύτερα, μέσα από πτυχές και διαστάσεις που δεν γνωρίζαμε ότι υπήρχαν. Αφού μελετήσαμε το αρχείο «εξερευνώντας» εις βάθος την ζωή του, κληθήκαμε να κάνουμε ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα. Το εύρος των επιλογών έκφρασης και δημοσίευσης του,  ήταν πελώριο και μπορούσε μόνο με να περιοριστεί από τη δική μας φαντασία. Η οδηγία ήταν μία: να αναδείξουμε το έργο ή/και τον βίο του Εγγονόπουλου.

Καθίσαμε λοιπόν και ελέγξαμε κάθε σελίδα και κάθε φωτογραφία από το αρχείο, προσπαθώντας να σκεφτούμε κάτι ιδιαίτερο που θα μπορούσαμε να κάνουμε για έναν τόσο ξεχωριστό και υπερταλαντούχο καλλιτέχνη. Κοιτάζοντας τους πίνακες του Εγγονόπουλου μας ήρθε η έμπνευση και η ιδέα για την δημιουργία ενός πίνακα ζωγραφικής αφιερωμένο στην ζωή του. Βέβαια, ο αγώνας μας θα ήταν αρκετά δύσκολος και χρονοβόρος, αλλά, με καλή ομαδικότητα, επικοινωνία και πολλή θέληση, καταφέραμε και συνεργαστήκαμε ώστε να βγάλουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Πάνω στον πίνακα αφήσαμε μικρά στοιχεία από τις πτυχές του Νίκου Εγγονόπουλου. Σαν να βλέπουμε στιγμές από την ζωή του πάνω σε έναν καμβά. Θέλαμε να δείξουμε στον κόσμο τι είναι αυτό που τον κάνει αυτό που πραγματικά είναι. Ποιος είναι ο αληθινός λόγος που ξεχωρίζει από όλους τους άλλους καλλιτέχνες; Τι έκανε σε όλη του την ζωή; Γιατί ήταν ένας πολυσχιδής καλλιτέχνης;

Έπρεπε λοιπόν να κάνουμε μία έρευνα ,ώστε πρώτα να κατανοήσουμε κάθε πληροφορία ορθά πριν μεταφέρουμε οποιοδήποτε σχέδιο πάνω στον πίνακα ή σε προσχέδιο. Αυτό που προσεγγίσαμε περισσότερο ήταν ο Εγγονόπουλος ως καλλιτέχνης. Το με τι ασχολήθηκε και τι κατάφερε, από καλλιτεχνικής μεριάς, στην ζωή του. Από την στιγμή που θέλαμε να αφοσιωθούμε πάνω στην ζωγραφική του Εγγονόπουλου για να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε έναν πίνακα με τα πλησιέστερα χαρακτηριστικά των πινάκων ζωγραφικής του Νίκου Εγγονόπουλου, επικεντρωθήκαμε στους πίνακές του και στις λεπτομέρειες που είχαν πάνω τους, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αυτοί δημιουργήθηκαν.

Αφού ανακαλύψαμε την ζωγραφική του αρχίσαμε να ψάχνουμε τις καλλιτεχνικές πτυχές του, βάζοντάς τες σε κατηγορίες. Εκμάθηση. Ποίηση. Ζωγραφική. Θέατρο. Δημιουργία σκηνικών και κουστουμιών. Όμως θέλαμε και κάτι παραπάνω για να έχουμε μία ολοκληρωμένη εικόνα του καλλιτέχνη. Οπότε προσθέσαμε το αγαπημένο του νησί, την Ύδρα. Προσθέσαμε τον ίδιο στον κέντρο, κάνοντάς τον το πρωταγωνιστή του πίνακα, και λεπτομέρειες που τον χαρακτηρίζουν όπως ο ελληνισμός. Δεν θα μπορούσαμε βέβαια να λάβουμε αυτές τις πληροφορίες αν δεν είχαμε το αρχείο στα χέρια μας και την καθοδήγηση της Κ. Αρσενίου.

Θεωρητικό και ιστορικό πλαίσιο

Ο Νίκος Εγγονόπουλος, ένας από τους μεγαλύτερους υπερρεαλιστές, ξεχώρισε με τις τολμηρές για την  εποχή του κινήσεις που τον έκανα τόσο ιδιαίτερο σαν καλλιτέχνη. Στις αρχές της δεκαετίας του ’60 είχε ξεσπάσει μία διαμάχη για το κατά πόσο ο ίδιος υπήρξε πράγματι υπερρεαλιστής. Ο ίδιος ο καλλιτέχνης είχε δηλώσει πως «Δεν έγινα ποτέ μέρος του υπερρεαλισμού γιατί έτσι γεννήθηκα». Λέγοντας έτσι με τον τρόπο του πως έβλεπε πάντα την ζωή ως παράλογη από μικρή ηλικία.

Το 1935 ο Ανδρέας Εμπειρίκος εκδίδει την πρώτη του συλλογή και έτσι γεννάται ο ελληνικός υπερρεαλισμός. Ακολούθησαν οι δύο ποιητικές συλλογές του Νίκου Εγγονόπουλου «Μην ομιλείτε στον Οδηγό» (1938) και «Τα Κλειδοκύμβαλα της Σιωπής» (1939) και τέλος εκδίδει ο Ελύτης τους «Προσανατολισμούς» (1939). ‘Όμως ο Εγγονόπουλος δεν βρήκε αμέσως απήχηση όπως έγινε με τον Ελύτη. Η πρώτη του ποιητική συλλογή έγινε στόχος κακής κριτικής και επιθεωρησιογράφων. Η πρώτη του έκθεση δεν συμπεριλήφθηκε ποτέ στην ετήσια Έκθεση Εθνικής Τέχνης της κυβερνήσεως μεταξά. Το κύμα του υπερρεαλισμού πέρασε μέσα από τον πόλεμο με τον Ελύτη και τον Εγγονόπουλο ως καλλιτεχνικούς καθοδηγητές.

Το 1932, ο Νίκος Εγγονόπουλος εγγράφηκε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών (ΑΣΚΤ) της Αθήνας, ένα από τα σημαντικότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα στην Ελλάδα για τις εικαστικές τέχνες.
 Εκεί μαθήτευσε υπό την καθοδήγηση του Κωνσταντίνου Παρθένη, ενός από τους πρωτοπόρους της μοντέρνας ελληνικής ζωγραφικής, από τον οποίο κράτησε το όραμα της απεικόνισης της διαχρονικότητας του ελληνισμού όπου θα μπορούσαν να συνυπάρχουν οι κώδικες της ιδεολογίας του κάθε καλλιτέχνη. Το θέμα της Ελληνικότητας ήταν πάντα παρόν στην ζωγραφική του Εγγονόπουλου.

Παράλληλα, φοίτησε στο εργαστήριο του Φώτη Κόντογλου, όπου γνώρισε και συνεργάστηκε με τον Γιάννη Τσαρούχη. Ο Κόντογλου ήταν εκείνος που του έμαθε τα μυστικά της Βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης. Ήταν εκείνος επίσης που του έμαθε την υπερβατικότητα της Βυζαντινής Τέχνης, δηλαδή της δυνατότητας να ξεπερνά τις συμβατικότητες της φυσικής πραγματικότητας, που ήταν και το ζητούμενο του υπερρεαλισμού. Έτσι ο Εγγονόπουλος έλυσε το πρόβλημα του υπερρεαλισμού μέσω της Βυζαντινής Τέχνης. Μιας τέχνης που είναι μη Δυτική και μη ορθολογιστική, σύμφωνα και με τις επιταγές του κινήματος.

Η εκπαίδευσή του στην ΑΣΚΤ συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του καλλιτεχνικού του ύφους, το οποίο συνδύαζε στοιχεία της βυζαντινής τέχνης με τον υπερρεαλισμό, δημιουργώντας ένα μοναδικό εικαστικό και ποιητικό ιδίωμα που χαρακτηρίζει το έργο του.

Στην ζωγραφική της Ορθοδοξίας το ανθρώπινο σώμα, οι μορφές, εκμηδενίζονται και παρουσιάζονται οι φιγούρες σχεδόν άυλες. Στην ζωγραφική του Εγγονόπουλου όμως οι μορφές προβάλλουν σαρκώδεις και λαμπερές, αποκτώντας μία τρισδιάστατη υπόσταση. Φιγούρες άνθρωποι χωρίς μάτια και λοιπά χαρακτηριστικά προσώπου εμφανίζονται στους πίνακές του, οι οποίες φιγούρες πιθανόν να είναι μία έμπνευση από ένα από τα ποιήματα του Ντε Κίρικο, ο κύριος εκπρόσωπος της μεταφυσικής ζωγραφικής, όπου έλεγε: «Όμως ξάφνου, μι΄ ανέκφραστη αγωνία πλάκωσε την καρδιά μου. Οι άνθρωποι αυτοί δεν είχαν μάτια! Τους είχα προσέξει: ήδη με ανησυχούσε το βλέμμα τους!»

Ανδρείκελα που μοιάζουν με κούκλες μανεκέν ραπτών, όμως γεμάτα ζωή και έντονα αδιαβάθμητα χρώματα εμφανίζονται στους πίνακές του, τονίζοντας έτσι το διονυσιακό πνεύμα και την κατάφαση στην ζωή που κυριαρχεί στα έργα του.

Αφού μπορέσαμε να κατανοήσουμε όσο καλύτερα μπορούσαμε το καλλιτεχνικό ρεύμα και την εποχή του Εγγονόπουλου, καθώς και τις επιρροές που είχε εκείνο τον καιρό, θα έπρεπε να ψάξουμε πιο βαθιά συγκεκριμένα στην ζωγραφική του καλλιτέχνη, προκειμένου να καταφέρουμε, όσο μπορούμε βεβαίως, να πλησιάσουμε την αισθητική του και τον τρόπο με τον οποίο αποτύπωνε ότι στοιχεία ήθελε να προσθέσει στον πίνακά του.

Από το αρχείο εκτός του βιογραφικού του και άλλων εγγράφων που μας βοήθησε αρκετά να καταλάβουμε τον δρόμο του ως καλλιτέχνης καθώς και την ζωή του, αναλύσαμε διαβάσαμε αρκετά το βιβλίο «ΓΡΑΜΜΕΣ ΚΑΙ ΧΡΩΜΑΤΑ / LIGNES ET COULEURS». Το οποίο ανέλυε αρκετά την ζωγραφική του Εγγονόπουλου ανοίγοντας πόρτες γνώσης σχετικά με τις λεπτομέρειες που πρόσεχε ο καλλιτέχνης που δεν θα μπορούσαμε να βρούμε αλλού.

Πίνακες, χρώματα, ανάλυση δομής και λεπτομέρειες μέχρι την ολοκλήρωση της δημιουργίας του πίνακα ήταν τα βασικότερα στοιχεία πάνω στα οποία ερευνήσαμε και ασχοληθήκαμε με σκοπό να καταφέρουμε να οργανώσουμε ένα πλάνο δημιουργίας του δικού μας πίνακα. Επίσης, τα σχόλια από επισκέπτες των εκθέσεων του έργου του ήταν αρκετά σημαντικές για να δούμε από τα μάτια του κοινού τους πίνακες του Εγγονόπουλου. Τι ήταν αυτό που τους τράβαγε την προσοχή; Τα έντονα χρώματα. Οι ξεχωριστές και ιδιαίτερες φιγούρες. Ζωντανές, κι όμως απρόσωπες. Όμως με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, ο καλλιτέχνης πάντα προσδιόριζε και προσωποποιούσε τις φιγούρες του πίνακά του.

Έτσι κι εμείς σκεφτήκαμε με τον ίδιο τρόπο, με αυτές τις ιδιαίτερες και ξεχωριστές φιγούρες να βάλουμε τον ίδιο τον καλλιτέχνη στο κέντρο του πίνακα. Κάνοντας έτσι να φαίνεται σαν από το ταξίδι πίσω στον χρόνο που κάναμε εμείς, να τον φέραμε πίσω στο σήμερα. Αποτυπώνοντάς τον σαν μία φιγούρα του παρελθόντος.

Περιγραφή του πίνακα: Μια εικαστική βιογραφία

Το έργο μας περιλαμβάνει έναν πίνακα ζωγραφικής στον οποίο συνυπάρχουν σύμβολα, τοπία, αντικείμενα και μορφές εμπνευσμένες από το εικαστικό και ποιητικό σύμπαν του Εγγονόπουλου. 

Η βασική μας επιλογή ήταν να τοποθετήσουμε τον ίδιο τον καλλιτέχνη στο κέντρο του πίνακα, λειτουργώντας ως εστιακό σημείο. Γύρω του, με τρόπο που θυμίζει τη θεατρική σκηνογραφία που τόσο αγαπούσε και υπηρέτησε, παραθέσαμε σκηνές-μνήμες και  αντικείμενα-σύμβολα που σχετίζονται με τις διάφορες πτυχές της ζωής και του έργου του: η Ύδρα, η Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, η ζωγραφική του, ο ελληνισμός, η σκηνογραφία, η ενδυματολογία, η ποίηση και η αγάπη του για την Αρχαία Ελλάδα.

Η σύνθεση του πίνακα δεν ακολουθεί κυκλική ή αφηγηματική δομή. Τα στοιχεία του έργου έχουν τοποθετηθεί με γνώμονα την αισθητική ισορροπία και τη συμβολική τους φόρτιση, όχι με κάποια λογική ή χρονολογική σειρά. Η κατανομή των συμβόλων θυμίζει περισσότερο έκθεση σε μουσειακό χώρο, όπου το μάτι του «επισκέπτη» είναι ελεύθερο να περιπλανηθεί και να σταθεί στο αντικείμενο που του κινεί το ενδιαφέρον, χωρίς να υποχρεώνεται να ακολουθήσει κάποια συγκεκριμένη διαδρομή. Αυτή η μη-γραμμική προσέγγιση τιμά την υπερρεαλιστική αισθητική του Εγγονόπουλου, που εστίαζε στην αίσθηση και την εσωτερική συνάφεια αντί της εξωτερικής λογικής.

Βέβαια, το πρώτο πράγμα που διακρίνεται δεν θα μπορούσε να είναι κάτι άλλο από την απρόσωπη φιγούρα του Νίκου Εγγονόπουλου. Ήρεμη και, ταυτόχρονα, λιτή, όπως αποδίδονται συχνά οι μορφές στο κίνημα του υπερρεαλισμού.

Η Ύδρα στο φόντο συμβολίζει την εσωτερική σύνδεση του καλλιτέχνη με τη φύση και τον τόπο του. Ο Εγγονόπουλος βρήκε έμπνευση στην επίσκεψή του, το 1935 έως το 1940, όπου η Ύδρα ενσωματώθηκε στην υφολογία του και στην ποίησή του.

Οι θεατρικές μάσκες σχετίζονται με την ενασχόλησή του με το θέατρο που ξεκίνησε το 1938, όταν σχεδίασε τα σκηνικά και τα κοστούμια για την κωμωδία «Μεναιχμοί» του Πλαύτου, σε σκηνοθεσία Γιώργου Σαραντίδη, στο Θέατρο Κοτοπούλη. 

 Το χαρτί και η πένα συμβολίζουν την ποιητική δημιουργία του (τη συλλογή «Μην ομιλείτε στον Οδηγό», 1938). Η χρήση σύμβολων και ελεύθερης σκέψης, δείχνει τη δέσμευσή του στον υπερρεαλισμό ως τρόπο ζωής. 

Φυσικά, δε μπορούσε να παραλειφθεί το στοιχείο της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών, όπου μελετώντας υπό τον Κωνσταντίνο Παρθένη και τον Φώτη Κόντογλου, διαμόρφωσε το δικό του ύφος που συνδύαζε βυζαντινή τέχνη με υπερρεαλιστικά στοιχεία.

Το στοιχείο της ζωγραφικής του Εγγονόπουλου απεικονίζεται μέσω ενός τελάρου, πινέλων και παλέτας. Αυτά που γνωρίζουμε για την ζωγραφική τεχνική του Εγγονόπουλου αφορούν λάδια, αυγοτέμπερες και έντονα βασικά χρώματα (κόκκινο, μπλε, κίτρινο), μέσα από τα οποία πετύχαινε ισχυρή χρωματική ένταση, ένα χαρακτηριστικό γνωστό από τα έργα του, χωρίς βερνίκι, για τη διαφύλαξη της ζωντάνιας.

Τέλος, η ελιά και η θάλασσα είναι δύο πανάρχαια ελληνικά σύμβολα κληρονομιάς και φύσης, που δε μπορούσαν να λείπουν από το δικό μας πίνακα, ενώ δεσπόζουν στα έργα του Εγγονόπουλου.

Η παρατήρηση του πίνακα δεν είναι παρά μια οπτική βόλτα: ξεκινάς από τον ίδιο τον καλλιτέχνη και σιγά‑σιγά περιπλανιέσαι στην ψυχή του, από την παράδοση έως την προσωπική έκφραση.

Η έμπνευση πίσω από το έργο

Το αρχείο του Νίκου Εγγονόπουλου υπήρξε θεμέλιο της δημιουργίας μας. Ιδιαίτερη έμφαση δώσαμε σε χειρόγραφα ποιημάτων του, σημειώσεις, προσωπική αλληλογραφία αλλά και ηχητικά και οπτικά τεκμήρια. Το υλικό αυτό μάς έδωσε πρόσβαση όχι μόνο στο έργο αλλά και στην ψυχοσύνθεση του καλλιτέχνη. Για παράδειγμα, η δήλωσή του «Δεν έγινα ποτέ μέρος του υπερρεαλισμού γιατί έτσι γεννήθηκα» μας οδήγησε να σκεφτούμε τον υπερρεαλισμό όχι ως καλλιτεχνικό πρόγραμμα αλλά ως βιωματική κατάσταση. Αυτό αποτυπώνεται στον πίνακα μας: οι μορφές δεν ακολουθούν λογική συνέπεια. Είναι τοποθετημένες σε έναν χώρο που θυμίζει όνειρο, ή ίσως ένα παράλογο θεατρικό σκηνικό.

Αυτό που συνειδητοποιήσαμε μέσα από την έρευνα ήταν πως ο Νίκος Εγγονόπουλος ξεχωρίζει από άλλους καλλιτέχνες κυρίως επειδή κατάφερε να δημιουργήσει ένα εντελώς προσωπικό σύμπαν. Καταφέρνει και συνδυάζει τη ζωγραφική και την ποίηση χωρίς να υποτάσσει το ένα μέσο στο άλλο. Το έργο του δεν εξηγείται εύκολα, ούτε στηρίζεται στη λογική αλληλουχία ή στη ρεαλιστική απεικόνιση. Αυτό που προτείνει είναι ένας κόσμος όπου η αρχαιότητα, ο μύθος, η βυζαντινή παράδοση και η σύγχρονη εποχή συνυπάρχουν με ίσους όρους.

Σε αντίθεση με άλλους δημιουργούς της «Γενιάς του ’30» που αναζήτησαν την ελληνικότητα μέσα από την ιστορική συνέχεια ή το λαϊκό στοιχείο, ο Εγγονόπουλος επιλέγει την αποδόμηση, το όνειρο και τον υπερρεαλισμό. Οι φιγούρες του είναι άκαμπτες, συχνά χωρίς πρόσωπα, τοποθετημένες σε χώρους χωρίς βάθος ή χρονική αναφορά. Δεν προσπαθεί να πει μια ιστορία με αρχή, μέση και τέλος. Δίνει στον θεατή την ελευθερία να σταθεί όπου επιλέξει, να ερμηνεύσει χωρίς να καθοδηγείται.

Ιδιαίτερο είναι και το εικαστικό του λεξιλόγιο: βασικά χρώματα, αυστηρές συνθέσεις, απουσία βερνικιών. Η επιλογή του να χρησιμοποιεί αυγοτέμπερα και λάδι χωρίς προστατευτικά στρώματα δηλώνει τη θέση του: το χρώμα δεν πρέπει να αλλοιώνεται από τίποτα εξωτερικό.

Τέλος, η συνέπεια με την οποία υπηρέτησε αυτή τη στάση ζωής και τέχνης τον καθιστά μοναδικό. Δεν επιδίωξε να είναι «μοντέρνος», ούτε να εξηγηθεί. Ανήκει στους καλλιτέχνες που δημιούργησαν με τους δικούς τους όρους.

Η δημιουργική διαδικασία

Μελετώντας το άρθρο και την ιστορία του Νίκου Εγγονόπουλου μας προσέλκυσε η ιδιαιτερότητα και το ξεχωριστό στιλ του. Οι μορφές, τα χρώματα, η ζωντάνια, η δημιουργικότητά του άρχισαν να μας εκπλήσσουν. Μετά την πρώτη επίσκεψή μας στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών και μετά την πρώτη μας γνωριμία με το άρθρο αρχίσαμε να σκεφτόμαστε τρόπους που θα μπορούσαμε να κάνουμε κάτι παρόμοιο, με σκοπό να τιμήσουμε έναν τέτοιο πολυτάλαντο καλλιτέχνη.

Από την στιγμή που μία από εμάς γνώριζε από ζωγραφική, μας ήρθε η ιδέα να δημιουργήσουμε έναν πίνακα ζωγραφικής, εμπνευσμένες από τους δικούς του πίνακες, με το στυλ του Εγγονόπουλου. Στην δεύτερη κιόλας συνάντηση κάναμε μία έρευνα σε όλους του τους πίνακες, θέλοντας να παρατηρήσουμε λεπτομέρειες και ιδιαιτερότητες που είχε το κάθε ένα σχέδιό του. Συλλέξαμε πληροφορίες σχετικά με το πώς ‘έχτιζε ‘ τους πίνακες του και τα υλικά όπου χρησιμοποιούσε.

Γνωρίζοντας πως ο Εγγονόπουλος δεν έβαζε ποτέ κάτι τυχαίο πάνω στο σχέδιό του, ο αγώνας μας έγινε λίγο πιο δύσκολος. Ότι έπρεπε να βάλουμε πάνω στον πίνακά μας έπρεπε να έχει λόγο και αιτία για να βρίσκεται εκεί. Έτσι λοιπόν μας ήρθε η ιδέα να δείξουμε την καλλιτεχνική ζωή του Εγγονόπουλου με το σχέδιό μας. Δηλαδή, κοιτάζοντας κάποιος τον πίνακά μας έπρεπε να καταλαβαίνει τα καλλιτεχνικά επιτεύγματα του Εγγονόπουλου.

Πάνω από όλα, θεωρούσε τον εαυτό του ζωγράφο κυρίως και μετά ποιητή. Ήταν σχεδιαστής ενδυμάτων και κοστουμιών. Ασχολούταν με το θέατρο, φτιάχνοντας σκηνικά. Αγαπούσε την Ελλάδα και το γεγονός ότι μπορούσε να αποκαλείται ο ίδιος Έλληνας. Όπως γράφει η Κατερίνα Περπινιώτη - Αγκαζίρ στο βιβλίο της «Νίκος Εγγονόπουλος: Ο Ζωγραφικός Κόσμος του» (Εκδόσεις Μουσείο Μπενάκη): «ο ελληνοκεντρισμός του προβάλλει με τρόπο καθαρά αυτοβιογραφικό τα στοιχεία του χθες και του σήμερα και αντίστροφα. Καταγράφει τον εαυτό του και τους πνευματικούς τους συγγενείς χωρίς χρονικούς, ιστορικούς και φυλετικούς περιορισμούς, συνθέτοντας με δημιουργική αυθαιρεσία σκηνές υπαρκτές στο μύθο , στην ιστορία ή στην φαντασία, σαν να φωτογράφιζε το περιβάλλον του και τους συγγενείς του με έναν υπερρεαλιστικό φακό» Αγαπούσε επίσης την Ύδρα. Ο αγαπημένος του τόπος.

Φτιάξαμε ένα προσχέδιο προσθέτοντας κάθε ένα στοιχείο πάνω στον πίνακα. Με το προσχέδιο έτοιμο και συμφωνημένο και από τις δύο μας, ξεκίνησε η δημιουργία του πίνακα. Ο Εγγονόπουλος ‘περνούσε’ το σχέδιό του στον μουσαμά και μετά ‘έχτιζε’ με χρωματικούς προπλασμούς τις μορφές και τον περιβάλλοντα χώρο, κάτι που θυμίζει πολύ την βυζαντινή τέχνη και τις αγιογραφίες. Έτσι περάσαμε εμείς με μολύβι το σχέδιό μας στον καμβά και μετά προσθέσαμε με χρώμα τις σκιάσεις πάνω στο σχέδιο ζωντανεύοντάς το.

Χρησιμοποιούσε λάδια και αυγοτέμπερες. Η χρωματική ένταση στα έργα του είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά τους. Τα καθαρά, σχεδόν αδιαβάθμιτα χρώματα που άπλωνε με προσεγμένες πινελιές στις περιορισμένες από έναν σχεδιαστικό κλοιό επιφάνειές του ήταν για τα δεδομένα της εποχής του μία πράξη τολμηρή. Εμείς βέβαια δεν γνωρίζαμε την χρήση, ούτε και είχαμε στην κατοχή μας λάδια ή αυγοτέμπερες, οπότε χρησιμοποιήσαμε ακρυλικά χρώματα που πλησίαζαν το περισσότερο στην απόδοση του έντονου και του καθαρού χρώματος. Με αυτό το υλικό προσπαθήσαμε να μεταδώσουμε όσο καλύτερα μπορούσαμε αυτή την λεπτομέρεια του χρώματος που ήταν έντονη σε κάθε έναν από τους πίνακές του.

Τα αγαπημένα του χρώματα ήταν το κόκκινο, το κίτρινο και το μπλε. Τα βασικά χρώματα δηλαδή, μαζί με τα παράγωγά τους, χωρίς όμως να υπάρχει μεγάλη ποικιλία των τόνων τους. Παρατηρήσαμε πως οι σκιές στους περισσότερους πίνακές του δεν είχαν σχεδόν ποτέ διαφορετικό χρώμα. Παρά μόνο το χρώμα που έχει η μορφή με την προσθήκη της μαύρης απόχρωσης. Έτσι προσπαθήσαμε να κάνουμε κι εμείς αυτή την λεπτομέρεια. Προσθέτοντας κυρίως τα βασικά χρώματα και, με λιγότερη ποσότητα, τα παράγωγά τους.

Δεν κάλυπτε ποτέ τους πίνακές του με βερνίκια ή glacis. Πίστευε πως τα βερνίκια παγιδεύουν τα χρώματα, τα κάνει να κιτρινίζουν, αλλοιώνουν την δύναμη και την χρωματική τους ένταση, προσδίδοντας ψεύτικη διάσταση στον πίνακα. Οπότε εννοείται πως δεν προσθέσαμε glacis για ακρυλικά, κι ας είχαμε αυτό το υλικό, διότι θέλαμε όσο μπορούσαμε να πλησιάσουμε το ιδιαίτερο στυλ του καλλιτέχνη, και για να το κάνουμε αυτό όσον το δυνατόν καλύτερα, έπρεπε να σεβαστούμε τον καλλιτέχνη και να παρατηρήσουμε και να ακολουθήσουμε τις λεπτομέρειες που μας δίνει μέσω των σχεδίων του.

Οι φιγούρες του Εγγονόπουλου ήταν απρόσωπες και τις περισσότερες φορές χωρίς χαρακτηριστικά προσώπου που αρκετές φορές βλέπαμε το κεφάλι της φιγούρας να έχει αντικατασταθεί με ένα αντικείμενο. Το σώμα ψηλόλιγνο, αλλά δυναμικό. Από την στιγμή που οι περισσότεροι πίνακές του είχαν τουλάχιστον μία φιγούρα, έναν άνθρωπο, επάνω, εμείς διαλέξαμε να βάλουμε τον ίδιο τον Εγγονόπουλο από την στιγμή που είναι και ο πρωταγωνιστής όλης της ιδέας και ο καλλιτέχνης τον οποίο μελετήσαμε και εμπνευστήκαμε από τα ξεχωριστά έργα του. Φοράει λευκό κοστούμι. Ο λόγος αυτός είναι διότι το λευκό συνήθως συμβόλιζε έναν νεκρό ή, πιο ποιητικά, το πνεύμα του [προβαλλόμενου] καλλιτέχνη. Δυναμικός. Απρόσωπος. Γεμάτος ζωντάνια.

Στο χέρι κρατάει ένα κόκκινο λουλούδι, δημιουργώντας μία αντίθεση στο λευκό, άχρωμο κοστούμι και το απέραντο μπλε του ωκεανού από πίσω του. Μία λεπτομέρεια που προστέθηκε από εμάς με σκοπό να δώσουμε κι εμείς ένα λουλούδι στον καλλιτέχνη, αφιερωμένο μαζί με τον πίνακα στην μνήμη και στην ιστορία που άφησε πίσω σε εμάς για να μπορέσουμε να εμπνευστούμε από το αντιδραστικό του στυλ και την αποφασιστικότητά του στα έργα του.

Συμπεράσματα

Η ενασχόλησή μας με το έργο του Νίκου Εγγονόπουλου δεν περιορίστηκε στην απλή καταγραφή ή ερμηνεία στοιχείων. Υπήρξε μια διαδρομή κατανόησης, ένα ταξίδι μέσα από σύμβολα, τεχνικές, ιστορικές και προσωπικές αναφορές. Η δημιουργική επεξεργασία του πίνακα μάς έδωσε την ευκαιρία να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει να προσεγγίζεις την τέχνη όχι μόνο ως αισθητικό αντικείμενο, αλλά ως πεδίο έρευνας, συναισθηματικής ενεργοποίησης και πολιτισμικής διερεύνησης.

Ανακαλύψαμε πως η διαδικασία αυτή μάς επέτρεψε να ακούσουμε τον Εγγονόπουλο ξανά, όχι μέσα από τα λόγια του, αλλά μέσα από τα σχήματα, τα χρώματα και τους συμβολισμούς που επιλέγει. Κάθε στοιχείο του έργου του εξετάστηκε σαν να επρόκειτο για ανεξάρτητο έκθεμα σε ένα μουσείο χωρίς γραμμική αφήγηση. Αυτή η προσέγγιση ενίσχυσε την κριτική και δημιουργική μας σκέψη και, με αυτό τον τρόπο, κατανοήσαμε πως ένα καλλιτεχνικό έργο μπορεί να μας αποκαλύπτει διαφορετικές αναγνώσεις κάθε φορά που το κοιτάμε με νέα ερωτήματα.

Η δημιουργική προσέγγιση μάς βοήθησε να κατανοήσουμε το έργο του Νίκου Εγγονόπουλου με έναν πιο ουσιαστικό και προσωπικό τρόπο. Δεν σταθήκαμε μόνο στο τι δείχνει ή τι λέει το έργο, αλλά προσπαθήσαμε να δούμε πώς όλα τα στοιχεία συνεργάζονται για να φτιάξουν ένα σύνολο με νόημα. Μας επέτρεψε να εστιάσουμε σε λεπτομέρειες που σε μια απλή «ανάγνωση» ίσως να μας ξέφευγαν. Μας έδωσε τη δυνατότητα να μπούμε στο «σύμπαν» του καλλιτέχνη, να αναρωτηθούμε, να παρατηρήσουμε και, εν τελει, να αισθανθούμε πιο κοντά του.

Για την εξέλιξη του έργου, προτείνουμε να παρουσιαστεί σε έναν χώρο όπου οι επισκέπτες να μπορούν να εξερευνούν τα σύμβολα του πίνακα με διαδραστικό τρόπο. Θα μπορούσε, επίσης, να πάρει μορφή βίντεο ή να ενταχθεί σε κάποια ψηφιακή εφαρμογή, ώστε να γίνει προσβάσιμο σε περισσότερους ανθρώπους.

Βιβλιογραφία

Lavart. (χ.χ.). Νίκος Εγγονόπουλος: Ο Έλληνας υπερρεαλιστής. Ανακτήθηκε 18 Ιουνίου 2025, από https://www.lavart.gr/nikos-engonopoulos-o-ellinas-yperrealistis/

Metopo.gr. (2020, 1 Ιουλίου). Ο αντιδραστικός μοντερνισμός του Νίκου Εγγονόπουλου. Ανακτήθηκε 18 Ιουνίου 2025, από https://www.metopo.gr/Ο-αντιδραστικός-μοντερνισμός-του-Νίκου-Εγγονόπουλου

Onassis Foundation. (2023, 9 Νοεμβρίου). Nikos Engonopoulos: Orpheus of Surrealism – From the Onassis Collection to the B. & M. Theocharakis Foundation. Ανακτήθηκε 18 Ιουνίου 2025, από https://www.onassis.org/news/nikos-engonopoulos-orpheus-of-surrealism-from-the-onassis-collection-to-the-bassilis-marina-theocharakis-foundation

Παπασταύρου, Ι. (χ.χ.). Νίκος Εγγονόπουλος – Βιογραφία. users.sch.gr. Ανακτήθηκε 18 Ιουνίου 2025, από https://users.sch.gr/ipap/Ellinikos_Politismos/logotexnia/Biografies/eggonopoulos.htm

Ψηφιακός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας. (χ.χ.). Νίκος Εγγονόπουλος – Βιογραφικό σημείωμα. Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη. Ανακτήθηκε 18 Ιουνίου 2025, από https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/navigator/browse.html?object_id=20162